Het coronavirus leidt ertoe dat er over de hele wereld maatregelen worden genomen die onze mensenrechten onder druk kunnen zetten’, zegt Laura Henderson, docent internationaal recht en mensenrechten aan de Universiteit Utrecht. ‘Mensen moeten alert zijn op een argument dat vaak gebruikt wordt: er is geen alternatief. Als dat wordt gezegd, moet je je realiseren dat het een politieke truc kan zijn om maatregelen door te voeren die eigenlijk niet noodzakelijk zijn.’
Het gevaar van zo’n crisis, weet jurist Marc de Wilde, is dat die gebruikt kan worden om een autoritair regime te vestigen. De hoogleraar algemene rechtsleer aan de Universiteit van Amsterdam onderzocht hoe in het verleden de uitzonderingstoestand vaak de opmaat was naar een dictatoriaal bewind. Een bekend voorbeeld: Adolf Hitlers nooddecreten aan het eind van de Weimarrepubliek, waardoor hij dictator kon worden.
Maar ook recenter werden crisissituaties aangegrepen om ingrijpende maatregelen in te voeren. Denk aan de aanslagen van 11 september 2001, die in datzelfde jaar leidden tot de Patriot Act. Veiligheidsdiensten kregen vergaande bevoegdheden, data van mensen werden gemonitord zonder dat ze ergens van verdacht waren en grenscontroles werden strenger – maatregelen die ten koste gingen van verworvenheden als privacy, in de VS maar zeker ook daarbuiten.
Noodzakelijk en proportioneel
Ondanks hun waarschuwingen zijn beide juristen allesbehalve principieel tegenstander van de vele maatregelen die internationaal worden genomen om het virus in te dammen: van de verplichting tot zo veel mogelijk thuisblijven en de tracking van mensen met mobiele data in landen als China, Zuid-Korea, Israël en Polen tot de app die in Nederland en andere Europese landen ingezet kan gaan worden tegen corona.
‘Het is heel makkelijk om de drager van het virus tot vijand te maken’
Het punt is, zeggen ze allebei, dat het legitiem kan zijn om rechten fors te beperken zolang je daarmee een ander doel dient: de bescherming van het recht op leven en gezondheid van mensen. Dat mensenrecht gaat in dit geval boven sommige andere mensenrechten, meent ook het Utrechtse College voor de Rechten van de Mens op basis van internationale mensenrechtenverdragen.
‘Natuurlijk moet de beperking van rechten noodzakelijk en proportioneel zijn. Het is soms beter om rechten voor korte tijd ingrijpend te beperken, zodat de crisis snel en effectief kan worden bestreden, dan rechten voor langere tijd op te schorten met als gevolg dat ze structureel worden aangetast.’
Henderson: ‘Je moet je steeds opnieuw afvragen of een maatregel wel nodig is. Neem het uitstellen van rechtszaken zoals nu gebeurt. Als je dat te lang doet, gaat het ten koste van het recht op een eerlijk proces. Maar tegelijkertijd is nietsdoen ook geen optie, dan breng je een ander mensenrecht in gevaar, het recht op gezondheid.’
Geen sociale zekerheid
Wanneer gaan de maatregelen volgens Henderson en De Wilde dan wel te ver? Een belangrijke toetssteen voor beiden is de positie van de allerkwetsbaarsten. De Wilde: ‘Ik maak me grote zorgen over de situatie in ontwikkelingslanden. In India is een lockdown afgekondigd, en anders dan bij ons is er geen sociaal zekerheidsstelsel. Dat realiseren we ons hier onvoldoende: zonder vangnet zoals we dat hier hebben, heeft zo’n lockdown extreme gevolgen voor de allerarmsten.’
Beide hoogleraren noemen ook de vluchtelingen. Miljoenen mensen, die zich in kampen bevinden op onder meer de Griekse eilanden, in Noord-Syrië en Turkije. De Wilde: ‘Die kampen zijn zo dichtbevolkt dat het niet lukt de sociale distantie in acht te nemen, tegelijkertijd zijn er onvoldoende middelen en zijn ze vaak verstoken van medische zorg omdat hulporganisaties zich uit die kampen hebben teruggetrokken.’
Vooral de inzet van surveillance is nieuw, zeker in het Westen en in Nederland
Henderson: ‘Als ik een punt moet noemen waarover ik me grote zorgen maak in Nederland, dan zijn het wel de asielzoekers en ongedocumenteerden. De asielzoekerscentra mogen tijdelijk geen mensen meer opnemen en juridische procedures worden stilgelegd. Voor dakloze ongedocumenteerden blijft het ontzettend moeilijk om toegang te krijgen tot medische zorg. Ze zijn aangewezen op liefdadigheid van maatschappelijke organisaties of welwillende gemeenten.’
Drones en apps
Vooral de inzet van surveillance is nieuw, zeker in het Westen en in Nederland: drones die rondcirkelen boven het strand om mensen te manen afstand te bewaren, maar ook de tracking van telefoondata van individuen. Ondanks alle kritiek, zien Henderson en De Wilde niets in een principiële veroordeling van dit soort technologie. Als je er mensenlevens mee kunt redden, zo oordelen ze, is veel geoorloofd.
Een risico, zeggen beiden, is dat die technieken gebruikt blíjven worden. De Wilde: ‘Nu zou je best kunnen rechtvaardigen dat er gebruik wordt gemaakt van een app als die noodzakelijk is in de strijd tegen corona.’ Maar hij wil wel strikte voorwaarden verbinden aan de invoering. ‘Zo mag de app niet worden gebruikt om het gedrag van burgers op andere terreinen te beïnvloeden, zoals bijvoorbeeld in China gebeurt, waar burgers worden gedwongen zich aan bepaalde sociale en politieke waarden te conformeren.’
Code rood
In China, en andere Aziatische landen, krijgen burgers van zo’n app een kleurcode. Als de app constateert dat je in de buurt bent geweest van iemand die positief is getest, ga je naar code oranje of naar rood, en worden je restricties opgelegd, zoals een verplichte quarantaine.
Critici kunnen makkelijk worden neergezet als de mensen die de natie in gevaar brengen
Henderson: ‘Ik heb grote moeite met cybertracking, zeker als data te herleiden zijn tot individuen. Dat kan een ernstige inbreuk zijn op de individuele vrijheid en privacy. Aan de andere kant biedt zo’n app misschien wel voordelen vanuit mensenrechtenperspectief. Als je door die Chinese app weet hoe het virus zich precies verspreidt, kun je heel gericht de bewegingsvrijheid van mensen beperken. Zo kun je er misschien voor zorgen dat anderen zich nog vrijelijk kunnen verplaatsen, en er geen totale lockdown nodig is.’
Maar, zegt Henderson, ze wil zeker niet het Chinese beleid verdedigen. ‘Goede waarborgen zijn bij zulke extreme inperkingen cruciaal, en dat is in een land als China onmogelijk. Mensen moeten inzage kunnen hebben in de data die over ze verzameld zijn, en ze kunnen corrigeren. Ze moeten ervan uit kunnen gaan dat de data alleen verzameld worden om het virus te bestrijden, en niet naderhand voor andere doelen worden gebruikt.’
Historische lessen
Ook al zijn sommige maatregelen te verdedigen, toch is het nodig om waakzaam te blijven, benadrukken beide hoogleraren. De vraag is: hoe doe je dat?
De Wilde heeft drie lessen afgeleid uit zijn onderzoek naar crisissituaties waarin het misging. Een eerste les, zegt hij, is de tijdsduur van maatregelen. ‘Wat dat betreft doen we het keurig in Nederland, we weten tot wanneer maatregelen gelden. En als er nieuwe maatregelen komen, moet er telkens de mogelijkheid zijn tot een parlementaire controle.’
Henderson: ‘In Nederland doen we het wat dat betreft inderdaad goed, maar in nabije landen gebeuren andere dingen. Zo is in het Verenigd Koninkrijk een wet aangenomen met maatregelen die twee jaar gelden. Dat vind ik ver gaan.’
De Wilde: ‘Het gevaar is dat tijdelijke maatregelen permanent kunnen worden. In Hongarije is de noodtoestand voor onbepaalde tijd verlengd, waardoor Viktor Orbán zonder inmenging van het parlement kan regeren. Het is niet eens meer een vraag of dat nog iets te maken heeft met een legitiem doel, namelijk het virus bestrijden en de volksgezondheid waarborgen. Niets wijst erop dat je daar beter toe in staat bent zonder parlement.’
Een tweede les uit de geschiedenis, zegt De Wilde, is dat vergaande bevoegdheden niet moeten worden gebruikt om een politieke crisis op te lossen. ‘Dat is precies wat nu gebeurt in Hongarije, een man grijpt de macht, ten koste van anderen.’
‘Blijf je afvragen wie er baat heeft bij de huidige maatregelen en wie eronder lijden’
Zie je vergelijkbare zaken in andere landen?
De Wilde: ‘Daar zie je hoe op een andere manier het democratisch gehalte van de politiek minder kan worden. In Frankrijk gebruikt president Macron oorlogsretoriek, wat het voor de oppositie lastig maakt om tegengas te geven. Critici van het beleid kunnen makkelijk worden neergezet als de mensen die de natie in gevaar brengen. Dat is zorgwekkend.’
Henderson: ‘Oorlogsretoriek gaat ook uit van de logica van een vijand die verslagen moet worden. Maar wie of wat de vijand is, kan in dit geval erg problematisch zijn. Zo is het heel makkelijk om de drager van het virus tot vijand te maken. En dan kom je snel terecht bij een discours dat zieken tot vijand maakt.’
Gezonde dosis wantrouwen
Een derde historische les, zegt De Wilde, is het belang van vertrouwen van de bevolking in de regering ten tijde van een crisis. ‘Vertrouwen kun je alleen winnen door heel zorgvuldig om te gaan met de mensenrechten. Zonder vertrouwen verdwijnt het maatschappelijk draagvlak, met als risico dat maatregelen niet meer effectief zijn. Het is cruciaal om levens te beschermen. Wat dat betreft doet Nederland het best goed. Geen totale lockdown, voorzichtig opschalen, proberen uit te leggen wat je doet.’
Henderson, lachend: ‘Voor de effectiviteit van maatregelen is vertrouwen inderdaad belangrijk, anders gaan mensen gewoon de straat op of gaan ze coronafeestjes organiseren. Maar als mensenrechtenjurist wil ik benadrukken dat een gezonde dosis wantrouwen ook heel belangrijk is op dit moment. We moeten alle maatregelen kritisch blijven volgen.’
Andere koers
Tot slot, zijn de juristen hoopvol over een goede afloop van de crisis? Medisch onderlegd zijn ze niet, benadrukken ze, en dat maakt een antwoord lastig. Henderson wil wel benadrukken dat deze crisistijd niet alleen hoeft te leiden tot een ondermijning van mensenrechten. ‘Dit moment is ook een kans. Willen we verdergaande economische rechten geven aan zzp’ers nu we zien dat het nodig is? Willen we de allerzwaksten beter beschermen, de vluchtelingen, maar ook mensen met een beperking? Komt er misschien betere volksgezondheidzorg in de VS? Daar is de tijd nu ook rijp voor.’
Het kan nu twee kanten op gaan, denkt ze. ‘Ook daarom moeten we waakzaam blijven. Dat betekent een kritische burger zijn door je goed te laten informeren, je steeds af te vragen of de maatregelen nog gerechtvaardigd zijn en je blijven afvragen wie er baat heeft bij de huidige maatregelen en wie eronder lijden. We moeten waakzaam blijven om te voorkomen dat het de verkeerde kant op gaat, maar ook om juist dit moment te gebruiken om een andere koers in te slaan.’
Wettelijk?
▶ Hoe Nederland infectieziekten zoals Covid-19 moet bestrijden, is vastgelegd in de Wet publieke gezondheid (Wpg).
▶ Als de ziekte valt onder categorie-A, dan mag de overheid snel vergaande maatregelen nemen.
▶ Het College voor de Rechten van de Mens stelt dat de overheid dat volgens de Grondwet en internationale verdragen zelfs verplicht is.
▶ Wel moeten de maatregels proportioneel zijn, en het is de vraag hoe dat zit bij de inzet van een corona-app. Amnesty en privacy-organisaties eisen dat veiligheid en privacy vooropstaan bij zo’n app.
Lees hier meer over in het coronadossier van amnesty.
