Terwijl jonge, hoogopgeleide Turken massaal hun land verlaten vanwege het politieke klimaat, besloot schrijver Burhan Sönmez na acht jaar ballingschap terug te keren naar zijn vaderland. ‘De Gezi-protesten hebben laten zien dat de huidige generatie wel idealen heeft.’
‘Ondanks de repressie zijn er nog steeds veel dappere mensen in Turkije.’ Burhan Sönmez (53) zegt het op de hem kenmerkende zachte en bedachtzame toon. We zijn halverwege het gesprek op een vroege ochtend begin september en praten over de verlammende verdeeldheid in Turkije, de braindrain die er momenteel plaatsvindt, en over zijn stad Istanbul. Hij is in Amsterdam voor de lancering van de Nederlandse vertaling van zijn derde roman Istanbul Istanbul en een debat van PEN Nederland over Turkse schrijvers in ballingschap.
Iedereen ongelukkig
Sönmez is pessimistisch en hoopvol tegelijk over de politieke realiteit in zijn geboorteland, waar de religieus-nationalistische AK-partij onder aanvoering van president Recep Tayyip Erdoğan met ijzeren hand de dienst uitmaakt. ‘Het politieke klimaat is verschrikkelijk. Vrijwel iedereen is ongelukkig, maar desondanks zijn er nog steeds mensen – ook al wordt de groep kleiner en kleiner – die het hoofd niet buigen en zich publiekelijk uitspreken tegen de huidige machthebbers.’
De valkuil is volgens hem dat de oppositie gefragmenteerd is, waardoor de regering een voor een met hen kan afrekenen. ‘De eersten die werden gearresteerd en veroordeeld, waren de journalisten van oppositiekranten. Daarna volgden de academici die opriepen tot vrede in het door geweld verscheurde Koerdische zuidoosten van Turkije. Ik ben benieuwd welke groep binnenkort aan de beurt is.’
‘We gaan allemaal gebukt onder hetzelfde onrechtvaardige rechtssysteem’
Het is de tweede keer in korte tijd dat ik Sönmez spreek. Eerder dit jaar ontmoetten we elkaar toen ik namens PEN Nederland (de internationale schrijversvereniging die zich inzet voor verdrukte schrijvers en journalisten en voor de vrijheid van meningsuiting) de streng bewaakte gevangenis bezocht van Silivri, zo’n zestig kilometer buiten Istanbul. Het was de zesde zittingsdag in het proces tegen achttien stafleden van de oppositiekrant Cumhuriyet, die na de mislukte staatsgreep in de zomer van 2016 werden opgepakt.
Sönmez volgde de zitting omdat hij lid is van het internationale bestuur van PEN. De journalisten worden ervan beschuldigd de Gülen-beweging te steunen die volgens president Erdoğan het brein is achter de coup, evenals de gewelddadige Koerdische beweging PKK. Er zijn inmiddels gevangenisstraffen tot acht jaar tegen hen uitgesproken.
Structurele verdeeldheid
Wat me ook toen opviel aan Sönmez is zijn cocktail van betrokkenheid en bedachtzaamheid. Hij zet zich in voor de vrijheid van meningsuiting, maar verbindt zich – in tegenstelling tot de meeste oppositiebewegingen in Turkije – niet slechts met de zaak van de eigen geestverwanten: ‘We gaan allemaal gebukt onder hetzelfde onrechtvaardige rechtssysteem.’
Hij maakt zich juist grote zorgen over de structurele verdeeldheid die het land volgens hem kenmerkt sinds Atatürk in 1923 de moderne republiek Turkije oprichtte. De huidige identiteitspolitiek, die ook Europa en andere delen van de wereld verlamt, heeft dat volgens hem verder versterkt. Sönmez schetst een lappendeken van groepjes gelijkgestemden in Turkije die hun identiteit reduceren tot één enkel kenmerk van hun zijn.
‘Hoe verenigen we al die belangen en ideologieën in een brede oppositiebeweging? Wat verbindt ons?’
‘De politieke ideologie die je aanhangt, je etnische afkomst, religieuze overtuiging of je gender vormen je volledige wezen’, legt hij uit. ‘Een Koerd zet zich in voor de Koerdische zaak, progressieve vrouwen strijden voor feministische issues, lhbt’ers eisen de vrijheid op om anders en tegelijk gelijk te zijn. Maar hoe verenigen we al die belangen en ideologieën in een brede oppositiebeweging? Wat verbindt ons? Wat is het gezamenlijke belang?’ Hij kent het antwoord niet, net zo min als menigeen in Turkije, zegt hij. Maar hij weet wel dat versplintering geen gezonde basis is voor een politiek stelsel en dat de regerende religieus-conservatieven in Turkije al ruim vijftien jaar gewiekst gebruik-maken van die verdeeldheid.
Meer perspectieven
‘Als lid van het internationale PEN-bestuur krijg ik dagelijks e-mails van mensen wereldwijd die me vragen zich voor hun zaak in te zetten. Maar vaak blijkt dat hun beroep op vrije meningsuiting zich beperkt tot hun eigen casus. Ze verbinden zich niet met problemen die anderen ondervinden. Het idee dat er meer perspectieven zijn dan het jouwe die verdedigd moeten worden.’
Ernstige hersenschade
Sönmez is van Koerdische afkomst, werkte na zijn rechtenstudie als mensenrechtenadvocaat in Istanbul en was een linkse activist. In 1984 en 1993 werd hij gearresteerd en gevangengezet. In 1996 werd hij bij een demonstratie door de Turkse veiligheidsdienst op straat aangevallen met het doel hem te vermoorden. Hij liep onder meer ernstige hersenschade op en kampt nog steeds met chronische slaapstoornissen. Pas na jarenlange medische zorg in Duitsland, Zwitserland en Groot-Brittannië kon hij weer functioneren. Hij roemt met name de rehabilitatie die hij in Londen kreeg van de Freedom from Torture Foundation, waarna hij zich in Cambridge vestigde.
‘Mijn verhaal van repressie en folteringen is het verhaal van veel Turken’
Hij wordt niet graag herinnerd aan die pijnlijke periode in zijn leven. ‘Ik was een dode man.’ Toch heeft het hem niet bitter gemaakt. ‘Mijn verhaal van repressie en folteringen is het verhaal van veel Turken. Na de militaire coup in september 1980 werden een half miljoen mensen opgepakt en gemarteld. En na de mislukte staatsgreep in de zomer van 2016 werden opnieuw tienduizenden mensen gearresteerd. Andere raakten hun baan kwijt. Het zijn collectieve ervaringen, daarom praten we er weinig over. Het maakt wel dat je anderen kunt begrijpen in plaats van het enkel te zien als jouw pijn.’
Gedwongen in bed
De jaren die Sönmez noodgedwongen in bed doorbracht om te herstellen, leidden ertoe dat hij schrijver werd. ‘Mijn hersenen stelden me lange tijd niet in staat me met de realiteit buiten mijn ziekbed te verbinden. Daardoor ging ik verhalen schrijven, en na verloop van tijd heb ik die tot boeken vervlochten.’ Hij is inmiddels een internationaal gelauwerde schrijver. Voor zijn oeuvre ontving hij de Václav Havel-prijs (2017) en de EBRD (European Bank for Reconstruction and Development) Literature Prize (2018).
Weg van het schisma
Zijn een-na-laatste roman Istanbul, Istanbul is in meer dan twintig talen vertaald, waaronder nu dus in het Nederlands. Het boek volgt vier gewetensgevangenen die elkaar tussen de foltersessies door verhalen vertellen. Ondergrondse vertellingen die zich verbinden met de stad Istanbul. Sönmez ontkent dat het een autobiografische of een politieke roman is. Hij heeft weliswaar gebruikgemaakt van zijn persoonlijke ervaringen als gevangene, maar dat lijden vormde niet het uitgangspunt. Het idee om de vier personages in een ondergrondse cel te situeren, was nodig om een nieuw gevoel van richting en tijd te creëren.
Over Istanbul wordt volgens Sönmez door de Istanbulieten en in de Turkse literatuur op twee manieren gepraat: het glorieuze Istanbul van weleer en de huidige metropool, die gebukt gaat onder het brute kapitalisme, gentrificatie en de destructie van oude gebouwen. Hij wilde weg van dat schisma, heden en verleden samenvoegen door de verhalen van de dokter, Demirtay de student, Kamo de barbier en oom Küheylan in de cel te verbinden met het bovengrondse Istanbul.
Politiek commentator
Sönmez praat graag over literatuur. Hij woont momenteel weer voor het grootste deel van de tijd in Istanbul, waar hij als schrijver werkt. Toch wordt hij tijdens buitenlandse bezoeken meer in de rol van politiek commentator over de ontwikkelingen in Turkije gedrukt dan in die van auteur. ‘Helaas kunnen we ons lot niet zelf bepalen’, zegt hij laconiek. ‘En ik ben niet de enige schrijver die dit overkomt. Een tijdje geleden zat ik in de Verenigde Staten in een panel met Paul Auster. Hij praatte enkel over president Trump.’
Progressieve geesten
Politiek was ook de reden dat Sönmez in 2014 naar Turkije terugkeerde. Zijn hoofd en hart raakten het jaar daarvoor vervuld van het Gezi-protest. Een sit-in in het Gezipark aan de rand van het centrale Taksimplein in Istanbul, om te voorkomen dat bomen gekapt zouden worden om plaats te maken voor winkels, werd met excessief geweld neergeslagen. Het was het startsein voor een stedelijk oproer van een nieuwe generatie, a-politieke en goed opgeleide jongeren. Progressieve geesten die niets zien in politieke leiders als Erdoğan die zich patriarchaal en dwingend opstellen.
‘Op dit moment in de Turkse geschiedenis kan ik niet in het buitenland in de beslotenheid van mijn werkkamer romans schrijven’
Sönmez zag een nieuwe potentie in Turkije. ‘Mijn generatie politieke activisten kijkt neer op de huidige generatie. Ze lezen geen boeken; ze hebben nauwelijks idealen. Maar de Gezi-beweging weersprak dat. In het park verzamelden zich zoveel verschillende vlaggen van organisaties en elke vlag had het recht er te zijn. Het waren geen ideologische eilanden.’
Hoop houden
Hij besloot terug te keren en zich in te zetten voor de toekomst van deze generatie. Ook al is de Gezi-spirit weggeëbd en snappen politieke leiders in Turkije volgens hem nog steeds niet dat de huidige generatie niet volgens de oude politieke lijnen wil worden aangevoerd, hij houdt hoop. ‘Op dit moment in de Turkse geschiedenis kan ik niet in het buitenland van achter een scherm naar de ontwikkelingen in mijn geboorteland kijken en in de beslotenheid van mijn werkkamer romans schrijven.’
Hij volgde hiermee de omgekeerde weg van vele andere, met name linkse intellectuelen. Er is al enkele jaren een braindrain gaande in Turkije. Goedopgeleide jongvolwassenen trekken weg. Het Turkish Statistical Institute maakte begin september bekend dat in 2017 om economische, politieke, culturele en sociale reden ruim 250 duizend mensen het land verlieten. Dat is ruim 42 procent meer dan het jaar daarvoor. Meer dan 40 procent is tussen de 25 en 34 jaar oud, en van hen komt 57 procent uit steden als Istanbul, Ankara, Antalya, Bursa en Izmir.
‘Ballingschap scheidt het hoofd van het lichaam. Je gedachten zijn daar, terwijl je fysiek ergens anders bent’
Volgens Sönmez is een dergelijke omvangrijke uitstroom geen nieuw fenomeen in Turkije. ‘Hetzelfde gebeurde in de jaren na de militaire coup in september 1980.’ Het huidige Turkije van Erdoğan, waar conservatieve moslims de boventoon voeren, is volgens hem het resultaat van de ontwikkelingen die toen in gang werden gezet. ‘De militairen wilden een samenleving die niet nadacht, geen mensen met linkse ideeën, enkel mensen die dachten zoals zij.’ Erdoğan jaagt, benadrukt hij, eenzelfde bizarre illusie na. Hij wil de nieuwe sultan zijn, de geschiedenis van het moderne Turkije uitwissen en terugspringen naar het Ottomaanse tijdperk. Het klinkt potsierlijk, maar zeker de helft van de Turken volgt hem daarin.
Lotsbestemming
Tijdens de PEN-bijeenkomst in Amsterdam zei Sönmez nooit meer in ballingschap te willen gaan. Wat was daar zo verschrikkelijk aan, vraag ik hem, vlak voordat hij zich naar Schiphol rept voor zijn vlucht terug naar Istanbul. ‘Het is een van de wreedste manieren om iemand te doden. Ballingschap scheidt het hoofd van het lichaam. Je gedachten zijn daar, terwijl je fysiek ergens anders bent.’ Toch sluit hij niet uit dat hij opnieuw gedwongen wordt om Istanbul te verlaten. Naast een Turks heeft hij ook een Brits paspoort. ‘Tot nu toe was ik alleen verantwoordelijk voor mijzelf, maar inmiddels heb ik een jonge zoon. Als vader moet ik aan zijn toekomst denken. Waar gaat hij naar school? Ik volg zijn lotsbestemming.’
Biografie
Naam
Burhan Sönmez
Geboren
1965, Haymana, Turkije
Woonplaats
Voornamelijk in Istanbul, steeds minder in Cambridge.
Werk
Schrijver en lid van het internationale bestuur van PEN.
Arrestaties en gevangenschap
Hij werd in 1984 in 1993 gearresteerd en zat kort gevangen. In 1996 werd hij op straat aangevallen door de veiligheidspolitie met het doel hem te vermoorden. In 1999 werd hij tot zes maanden cel veroordeeld.
Ballingschap
2000-2008 in Cambridge (Groot-Brittannië)
Romans
North (2009), Sins and Innocents (2011), Istanbul Istanbul (2015), Labyrinth (2018)
