‘We gaan eerst de praktische zaken doornemen,’ zegt Yuliia Kozlovets, directeur van het literatuurfestival Book Arsenal Festival in Kyiv. Het is eind mei, Book Arsenal is over vier weken. Via mijn computerscherm kijk ik naar Yuliia: ze zit rustig achter een tafel, ergens buiten, omringd door groen. De zon schijnt. Alles in Kyiv, de stad die zij sinds de invasie niet verlaten heeft, klinkt kalm. Niets is minder waar: er is tot vroeg in de ochtend gebombardeerd. Ze sliep niet lang. ‘Er is een schuilkelder op de festivallocatie, het hotel heeft een schuilkelder en de metro waar je tijdens bombardementen schuilt is om de hoek.’ Het is het vreemdste uitnodigingsgesprek voor een literair festival dat ik ooit heb gevoerd.
Ballistische raketten
Elke dag sinds de uitnodiging draait de gedachte rond in mijn maag: wel gaan, niet gaan. Al meer dan een jaar mis ik de stad, de reuring, de discussies, het eten, de koffie, de bloemverkoopsters op straat, de gesprekken met mensen die ik zomaar tegen het lijf loop, de Maidan, de eindeloos diepe metrostations. Het land van mijn familie, van mijn oma, het land waar een stuk van mijn hart woont. Als een bevriende journalist me een dag voor mijn gesprek met Yuliia een nieuwsbericht doorstuurt over de ballistische raketten (waarvan pas op het laatste moment duidelijk is waar ze landen, en je maar een paar minuten hebt om een schuilplaats te vinden) die op Kyiv worden afgevuurd, beslis ik: ik ga niet. ‘Ik kan wel schrijven over je festival en ruimte voor Oekraïense literatuur’, bied ik Kozlovets aan. ‘Dat is goed’, stemt ze in, en begint te vertellen.
‘When everything matters’
‘Onderling noemen we ons festival: “Book Arsenal, de oorlogseditie”. Soms vraag ik me af of we gek zijn geworden dat we dit nu organiseren. We werken geregeld in de schuilkelder van ons pand, we maken evacuatieplannen en vluchtprotocollen. Alleen al in mei waren er achttien aanvallen op onze stad. Kinderen gaan dood, appartementen worden geraakt. Elk moment van elke dag kan het gecanceld worden, net als vorig jaar, toen Kyiv omsingeld was door de Russen.’
Het festival, met het thema ‘When everything matters’, is een boei voor verschillende mensen: ‘Het is belangrijk voor ons team: zo werken ze niet voor de leegte.’ En, zegt ze, literatuur helpt. Verhalen helpen. Sinds de invasie verbinden boeken en verhalen meer dan ooit. ‘Boekpresentaties en boekwinkels hebben veel bezoekers. Ouders met kinderen, ontheemden, gevluchte mensen die terugkeren naar huis – ze willen samenkomen, fysiek. Ze hebben een plek nodig waar ze zich niet alleen voelen. Ze ontmoeten vrienden en familie, ze spreken auteurs, hebben discussies. Ook dit is onze veerkracht.’
Dit is het vreemdste uitnodigingsgesprek voor een literair festival dat ik ooit heb gevoerd
Niets verloopt zoals bij de voorgaande edities. Er zijn minder evenementen, minder internationale gasten. De focus ligt dit jaar vooral bij lokale schrijvers en culturele intellectuele figuren: ‘Curator Nataliya Gumenyuk is geweldig, ze is journalist en documenteert momenteel Russische oorlogsmisdaden. Voor ons, zij die zijn gebleven, is het belangrijk om het festival juist lokaal te maken. Ik begrijp dat schrijvers uit andere landen hier nu niet heen reizen. Ik neem het ze niet kwalijk: dat gaat voor mij niet over moed. Als ik zelf op een veilige plek woonde, zou ik misschien ook niet gaan.’
Opgeven is geen optie
De Oekraïense literaire sector, en daarmee de cultuur, is veerkrachtiger dan ooit, vertelt Kozlovets: ‘Niemand snapt het, maar drukkerijen drukken boeken en uitgevers geven boeken uit. In Charkiv staat 80 procent van de drukpersen. Het is wonderlijk hoe ze daar boeken maken: ze drukken in de nacht, op momenten dat het veiliger is, wanneer de stroom niet uitvalt. Het distributiesysteem is verbeterd doordat uitgevers en verkopers noodplannen moesten maken. En in grote steden als Kyiv en Charkiv worden nieuwe boekwinkels geopend. Op onze oproep voor nieuwe publicaties kregen we achthonderd reacties. Internationale partners en buitenlandse uitgevers vragen ons wie er per se gelezen en vertaald moet worden. Er is support en interesse.’
Lees ook:
Nino Haratischwili: ‘Ik hou van de Russische taal, maar in sommige situaties wil ik die echt niet spreken’
De Oekraïense literaire sector en Kozlovets’ festival hebben, net als Oekraïne zelf, een onwrikbare mentaliteit. Opgeven of inschikken is geen optie: ‘Dit is geen oorlog over territorium, geen lokaal conflict. Dit is een oorlog tegen onze cultuur en identiteit’, zegt ze. ‘Book Arsenal is een symbool: dit is onze waardigheid.’ Een tijd zijn we stil. Dan praten we nog even over een toekomst zonder oorlog, een festival zonder invasie, bedank ik haar en hangen we op.
‘We zijn er nog, we leven’
De elfde editie van Book Arsenal gaat door en begint extreem feestelijk: niemand minder dan president Volodymyr Zelensky wandelt de bookfair binnen. Vergezeld door zijn vrouw Olena en een aantal bodyguards kijkt hij kalm rond tussen de boeken. Hij maakt een praatje en verdwijnt dan naar de achtergrond als zijn vrouw een stapel boeken in ontvangst neemt van een van de teamleden van Book Arsenal. Ik denk aan wat Kozlovets zegt in ons gesprek: ‘Dit is een signaal voor de wereld: we zijn er nog, we leven. We staan recht overeind. Zolang ik hier leef, heb ik mijn festival nodig. Ooit zal hier een boek over geschreven worden.’ ⓿
Op 27 juni vielen bij een Russische raketaanval in Kramatorsk dertien doden, onder wie de bekende schrijver Victoria Amelina. Enkele dagen eerder bezocht ze Book Arsenal.
