Tien tips voor de boekenweek

Iedereen een beetje radicaal

Max van den B., de man die Sigrid Kaag opzocht met een fakkel, heeft een psychotische stoornis. Bart van U., de moordenaar van Els Borst, werd gedreven door een afkeer van de Nederlandse euthanasiewetgeving én een paranoïde psychotische waan. De conclusie ligt voor de hand: bij veel extremisten zit een steekje los. Maar is dat eigenlijk wel zo? Volgens hoogleraar theologie en filosofie Rik Peels (Vrije Universiteit) niet. In zijn handzame boek De extremist en de wetenschapper. Hoe we radicalisering beter kunnen begrijpen betoogt hij dat extremisten niet gek zijn. Ze lijden niet vaker dan gemiddeld aan psychopathologische stoornissen. Tegenover Van den B. en Van U. staan tal van extremisten met wie psychisch weinig aan de hand is. Extremisten onderscheiden zich van andere mensen door een heel andere blik op de werkelijkheid. Als we ze wegzetten als gekken stellen we onszelf gerust, ‘omdat we ons niet kunnen voorstellen dat iemand zulke schadelijke handelingen willens en wetens zou verrichten’. Maar, schrijft Peels: ‘We zullen moeten leren leven met het feit dat de extremist veel meer op ons (de niet-extremisten) lijkt dan we misschien zouden willen.’ 

Opvang in de regio

‘Te midden van de Russische oorlogsgruwel in Oekraïne zou je het haast vergeten, maar na al die tijd zijn er nog steeds meer Syriërs dan Oekraïners op de vlucht’, schrijft Midden-Oostenexpert Willem Staes in Niemandsland. Ongeveer 6,5 miljoen Syriërs zijn naar het buitenland vertrokken, en een kleine zeven miljoen mensen zijn intern ontheemd. Staes reisde veelvuldig door de regio om met de vluchtelingen te spreken. Zij zitten gevangen in een onzichtbaar niemandsland, zo is zijn sombere conclusie. In Syrië bestaat nog altijd de dreiging van oorlog en de martelkamers van Assad die overuren draaien, maar buurlanden willen de Syriërs niet langer opvangen. Ook de Turkse president Erdoğan, die jarenlang de mond vol had over solidariteit met de vluchtelingen, trok daarom eerder dit jaar bij de verkiezingen de antivluchtelingenkaart. Lichtpuntjes zijn zeldzaam, maar Staes weet ze toch te vinden. Hij spreekt onder meer met een jonge Libanese burgerrechtenactivist en een Turkse advocaat die vluchtelingen bijstaan en gedwongen deportaties proberen te voorkomen.

Comfortabel, maar niet vrij

Het leek tijdenlang zo logisch: als een land welvarend wordt, wordt het vanzelf ook vrijer. Met economische vooruitgang neemt de mondigheid van de burgers toe. Maar zo vanzelfsprekend is dat al lang niet meer. China bewijst de afgelopen decennia dat ook een onvrij land economisch succesvol kan zijn. En tijdens de coronapandemie slaagde het autoritaire bewind er de eerste jaren ook nog eens veel beter in zijn bevolking tegen het virus te beschermen dan de westerse democratieën. ‘Werkt een autocratie soms wél?’, vraagt voormalig China-correspondent Eva Rammeloo in Alles onder controle. In dit boeiende boek beschrijft ze de ongekende controlestaat die Beijing heeft opgetuigd. Dissidenten worden monddood gemaakt, vrijheden ingeperkt. Slechts heel af en toe steekt protest de kop op. Zoals eind 2022, toen de Chinezen de coronamaatregelen zat waren. Dat de bevolking niet vaker in opstand komt, is volgens Rammeloo mede het gevolg van het fangbian-fenomeen. Fangbian betekent comfortabel en gemakkelijk, en dat is precies hoe de samenleving is georganiseerd. De Communistische Partij houdt de bevolking rustig ‘met welvaart, stabiliteit en precies genoeg vrijheid’.

reference index=”1″ /]

Wat drijft Poetin?

Eerst was er een podcast, nu een boek. Simon Dikker Hupkes interviewde voor de podcast Wie is Poetin?, zeven deskundigen over de Russische president. In een handzaam boekje met dezelfde titel zet hij nu de belangrijkste wetenswaardigheden over de Russische machthebber op een rij. Experts als correspondent Eva Cukier, Laura Starink van website Raam op Rusland en onderzoeksjournalist Hester den Boer beantwoorden de belangrijkste vragen die je over de president kunt hebben. Door deze opzet is het een toegankelijk boek voor iedereen die benieuwd is hoe Poetin is geworden wie hij is. De kans dat de oorlog in Oekraïne zich zal ontwikkelen tot een langdurige uitputtingsslag is groot, denken de experts. ‘Poetin zal zich niet overgeven’, voorspelt Starink. ‘Dat hij daarmee niet alleen Oekraïne verwoest maar ook zijn eigen volk in de afgrond stort maakt voor hem geen verschil.’ 

Hoe een klein stadje koppig weerstand bood 

Toen de Russische invasie eind februari 2022 begon, verwachtte Vladimir Poetin dat zijn militairen Oekraïne in korte tijd onder de voet zouden lopen. Dat was een misrekening. De weerstand bleek veel groter dan gedacht. Al meteen in de eerste dagen ging het op tal van plaatsen helemaal mis voor de Russen. In de plattelandsgemeente Voznesensk en het nabijgelegen dorp Rakove, bijvoorbeeld. Voormalig Ruslandcorrespondent Andrew Harding (BBC, The Guardian) beschrijft in zijn spannende boek Een kleine, koppige stad hoe de inwoners van die plaatsen moedig weerstand boden aan het invasieleger. De Oekraïners moesten, tot verrassing van de gehersenspoelde Russische soldaten, niets weten van de verzinsels over Volodymyr Zelensky ‘en zijn nazi’s’. Onder leiding van de 32-jarige burgemeester van Voznesensk kwamen ze in verzet. Kinderen en bejaarden vulden zakken zand, lassers zetten tankvallen in elkaar en weer anderen maakten molotovcocktails. De inspanningen sorteerden effect: de Russen moesten uiteindelijk met de staart tussen de benen vertrekken. 

Help ons, sister Sally 

Het begon voor freelance onderzoeksjournalist Sally Hayden met een bericht via Facebook Messenger. ‘Hi sister Sally, we need your help’, schreef een vluchteling haar vanuit een detentiecentrum in Libië. De man stuurde informatie over de benarde situatie waarin hij en andere vluchtelingen zich bevonden. Bij een poging om de Middellandse Zee over te steken, waren ze opgepakt en in een gevangenis gedumpt. Vrouwen werden verkracht, kinderen leden honger en anderen werden gedwongen om als slaven te werken in de huizen van rijke Libiërs. 

Slachtoffers van een toevallige vergissing, denkt Hayden aanvankelijk. Maar al snel wordt duidelijk dat het beleid is om rechteloze vluchtelingen in Noord-Afrika mensonwaardig te behandelen. In haar schokkende boek En de vierde keer zonken we schrijft Hayden over de gevolgen van de deals die de Europese Unie sluit met landen als Libië om de migratie in te perken. ‘Hoe immuun zijn we geworden voor de vernietiging van levens?’, vraagt ze. 

Ongemerkt ontsnappen uit China in je zomerkleding

‘Als je een paar jaar geleden een taxi pakte in ­Washington D.C. was er een kansje dat de man achter het stuur een van de grootste Oeigoerse dichters van onze tijd was’, schrijft vertaler Joshua L. Freeman in de inleiding van het boek Wachten op mijn arrestatie in de nacht van Tahir Hamut Izgil. In 2017 wist Izgil met zijn gezin naar het buitenland te ontkomen. Om geen argwaan te wekken bij de Chinese autoriteiten, boekte hij retourtickets en nam hij alleen wat zomerkleding mee naar de VS. Vanuit zijn nieuwe woonplaats schrijft Izgil over het alledaagse leven van de Oeigoeren. Dat doet hij op een toegankelijke en onderkoelde toon. Zo meldt de schrijver bijna terloops dat de Chinese autoriteiten hem in 1996 anderhalf jaar in de gevangenis gooiden omdat hij in Turkije wilde gaan studeren. ‘Elke Oeigoer kon onder willekeurig welke smoes worden opgepakt. Dit keer was het gewoon mijn beurt.’  

Vuurwapengekte

Spencer Ostrander reisde twee jaar door de VS om foto’s te maken van plekken waar schietpartijen hadden plaatsgevonden. Als de fotograaf arriveerde, was er al niets meer te zien van de gruwelijkheden. De lichamen waren meegenomen, de afzetlinten weggehaald, het bloed weggeschrobd. Ostranders foto’s zijn opgenomen in Bloedbadnatie, de nieuwe Paul Auster. De schrijver neemt in dit boeiende boek de voor buitenstaanders zo bizarre Amerikaanse liefde voor vuurwapens onder de loep. Auster schoot zelf op zijn 10e voor het eerst met een echt pistool, tijdens een zomerkamp waar schietlessen werden gegeven. Een heerlijk gevoel gaf het, schrijft hij ruim zestig jaar later. De gevolgen van de vuurwapengekte zijn ondertussen gruwelijk, stelt Auster vast. In de afgelopen 55 jaar zijn er anderhalf miljoen Amerikaanse levens door kogels verwoest. De oplossing ligt voor de hand: het vuurwapenbezit terugdringen. Alleen zo dring je de kans op ‘ongelukken’ terug. ‘Geef twintig jonge kinderen op een verjaardag een doosje lucifers, en de kans is groot dat het huis afbrandt nog voor de verjaardag is afgelopen.’

Minder waard dan een sigarettenpeuk

De Iraaks-Saoedische schrijver Abdulrahman Munif, die in 2004 op 71-jarige leeftijd overleed, gold in Saoedi-Arabië als een luis in de pels. In 1963 ontnamen de autoriteiten hem zijn staatsburgerschap vanwege zijn kritiek op de koninklijke familie. En vanwege zijn inzet voor sociale rechtvaardigheid – hij wees erop dat de oliewelvaart oneerlijk werd verdeeld – werden zijn boeken verboden. Tegelijkertijd geldt hij als een van de meest vooraanstaande Arabische schrijvers. Zijn meest geprezen werk, Ten oosten van de Middellandse Zee uit 1975, is nu in het Nederlands vertaald. Munif vertelt daarin het verhaal van Radjab, die verbannen is naar Frankrijk. Deze Radjab haalt herinneringen op aan zijn tijd als politiek gevangene in een niet nader genoemd Arabisch land, waar mensenlevens er niet toe doen. ‘Schrijven is het enige waardevolle wat we nog hebben. In ons land is de mens het minste van het minste, zelfs sigarettenpeuken zijn nog meer waard.’

Honderd jaar neerbuigendheid

‘In de naam van God, moge Palestina met rust gelaten worden’, schreef Yusuf Diya’, burgemeester van Jeruzalem, in 1899, aan de Oostenrijks-Hongaarse journalist Theodor Herzl. Diya’ had reden om zich zorgen te maken. Herzl probeerde de geesten rijp te maken voor een eigen staat voor de Joden. De oorspronkelijke bevolking van Palestina zou moeten plaatsmaken, maar dat was volgens Herzl slechts een formaliteit: ‘We zullen proberen de straatarme bewoners over de grenzen te laten verdwijnen.’ Hij geloofde dat de bewoners van Palestina er alleen maar baat bij zouden hebben als hun land gekoloniseerd werd. Die overtuiging tekent ‘de arrogante zelfverzekerdheid die zo vaak voorkwam onder negentiende-eeuwse Europeanen’, schrijft de Palestijns-Amerikaanse Rashid Khalidi in zijn indrukwekkende boek De honderdjarige oorlog tegen Palestina. ‘Deze neerbuigende houding tegenover de intelligentie, om nog maar te zwijgen van de rechten, van de Arabische bevolking van Palestina zouden zionistische, Britse, Europese en Amerikaanse leiders in de decennia daarna keer op keer aannemen, tot op de dag van vandaag.’