Vilnius – In het zuiden van de Litouwse hoofdstad Vilnius ligt ‘het kasteel’, een grote villa met een vierkante toren naast de deur. Binnen zijn de muren pastelroze of lichtblauw. In de grote zaal op de eerste verdieping toont het plafond, waaraan een weelderige kroonluchter hangt, een klassiek fresco van een Italiaanse schilder. De villa heeft ooit toebehoord aan een zigeunerbaron. Nu zitten in een kleine eenvoudig ingerichte kamer op de begane grond twee besnorde mannen met serieuze gezichten achter de koffie. Het zijn twee recent gevluchte Belarussen die hier tijdelijk onderdak hebben gevonden.
De villa is het eigendom van Natalja Kolegova en haar man, die in Vilnius het reisbureau Natalex hebben. Zakenvrouw Kolegova kwam in actie toen ze vorig jaar augustus de eerste vluchtelingen de grens over zag komen. Die stroom vluchtelingen volgde op de vervalste Belarussische presidentsverkiezingen van 9 augustus 2020 en de keiharde onderdrukking van de protesten die erop volgden. Om zichzelf voor de zesde keer tot president te kunnen benoemen, had de Belarussische president Loekasjenko namelijk al bij voorbaat de belangrijkste uitdagers geëlimineerd.
Doekje voor het bloeden
De populaire blogger Sergej Tichanovski werd gevangengezet, evenals de bankier Viktor Babariko. Valery Tsepkalo, zelf afkomstig uit het staatsapparaat, ontvluchtte het land uit angst voor arrestatie. Omdat Loekasjenko vrouwen niet serieus neemt en geen enkele stem voor haar verwachtte, stond hij als doekje voor het bloeden de kandidatuur toe van de vrouw van de blogger, Svetlana Tichanovskaja. Dat bleek een fatale fout, Tichanovskaja sloot zich aaneen met de vrouw van Tsepkalo en de campagneleidster van Babariko, de bekende fluitiste Maria Kolesnikova. De drie vrouwen werden symbool voor een nieuwe politieke wind en brachten het bewind van Loekasjenko aan het wankelen. Kolesnikova is de enige van de drie die nog Belarus is, en is nu de bekendste politieke gevangene. Tichanovskaja vluchtte naar Litouwen en bezoekt politieke leiders over de hele wereld om steun te vragen in de strijd tegen Loekasjenko.
Loekasjenko had al bij voorbaat zijn belangrijkste uitdagers geëlimineerd
Kolegova, die al ruim twintig jaar in Litouwen woont, hield zich tot die tijd niet bezig met politiek maar was geraakt door de protesten en regelde de eerste opvang voor de vluchtelingen, in woningen of hotels. Haar werk groeide uit tot het opvangcentrum Dapamoga, oftewel ‘Hulp’ in het Belarussisch. Dapamoga biedt maximaal twee weken onderdak aan nieuwkomers. ‘Het kasteel’, zoals Kolegova de villa noemt, telt zelf vijf tot zes slaapplaatsen. De alledaagse zaken in dit opvanghuis worden geleid door Kolegova’s twee medewerksters, die eveneens Natalja heten – de één blond, de ander donker. Beiden zijn Litouws maar spreken ook Russisch.
Nadat Loekasjenko in december 2020 de grens sloot om te voorkomen dat tegenstanders hun strijd in het buitenland zouden voortzetten, vluchtten honderden Belarussen naar Litouwen. Om zijn positie te herwinnen begon Loekasjenko vervolgens vanaf januari tot op heden een nieuwe golf van rücksichtslose vervolgingen. In februari werden bijvoorbeeld twee journalistes van onafhankelijk persbureau Belsat opgepakt, en in juli volgden twee politicologen. Hoe panisch Loekasjenko is voor iedere criticus in het buitenland bleek toen hij afgelopen mei, tot ongeloof van de wereld, een Ryanair-vliegtuig op weg naar Vilnius, met aan boord de activist Roman Protasevitjs, dwong te landen in Minsk en de activist liet opsluiten. Nadat de EU in reactie hierop sancties afkondigde, volgde de volgende schurkenstreek: vanaf augustus bood Loekasjenko duizenden vluchtelingen uit het Midden-Oosten en Afrika een ‘all-inclusive’ reis, via Minsk naar de grens van EU-land Litouwen.
Na het afnemen van de Belarussische vluchtelingenstroom eind vorig jaar veranderde ‘het kasteel’ meer in een ontmoetingscentrum voor de inmiddels rond de zeshonderd vluchtelingen die Dapamoga heeft opgevangen. Er is onder meer Litouwse taalles en er zijn optredens door Belarussische artiesten. Die brede steun is hard nodig, zien ze bij Dapamoga. ‘Bij sommige vluchtelingen lijkt er aanvankelijk niets aan de hand, maar dan komen de trauma’s later alsnog bovendrijven. Sommigen durven niet bij het raam te zitten, of in een bus, uit angst voor een aanval’, vertelt de blonde Natalja.
Grootouders en katten
De organisatie van Kolegova, Dapamoga, is een van de inmiddels vele Belarussische organisaties in ballingsoord Vilnius die de steun aan politieke vluchtelingen combineren met de strijd voor een democratisch Belarus. Olga Karatsj, die reeds in 2002 in Belarus haar mensenrechtenorganisatie ‘Ons Huis’ oprichtte, kan daar goed over meepraten. Omdat het werk in Belarus te gevaarlijk werd, vertelt ze op mijn hotelkamer, is de organisatie al ruim vijf jaar officieel gevestigd in Vilnius, waar Karatsj zelf ook woont sinds maart 2020. Ondanks het gevaar beschikt Ons Huis in Belarus echter nog steeds over een netwerk van vrijwilligers.
Op het eerste gezicht lijkt de strijd van de Belarussische diaspora vechten tegen de bierkaai, nu Loekasjenko de zaken weer onder controle lijkt te hebben. Maar burgerrechtenveteraan Karatsj weet dat, hoewel protesteren in Belarus nu nagenoeg onmogelijk is en de oppositie zich vooral in het buitenland bevindt, er altijd middelen zijn om je te verzetten. Dat begint bij informatie over de misstanden verstrekken via internet, tot het oproepen van de internationale gemeenschap om druk uit te oefenen op Loekasjenko en het voeren van rechtszaken binnen Belarus om onterechte veroordelingen te voorkomen.
Loekasjenko adviseerde de Belarussen wodka en ijshockey als de beste remedie tegen corona
Om de internationale druk op te voeren, spande Ons Huis samen met andere Belarussische oppositie-organisaties afgelopen mei in Duitsland een zaak aan om Loekasjenko als terrorist te laten veroordelen. Loekasjenko sloeg meteen terug en liet Karatsj afgelopen september op de lijst van gezochte terroristen plaatsen. Loekasjenko probeert haar al langer ter dood te veroordelen als terrorist. In 2011 werden Karatsj en andere oppositieleiders ten onrechte opgepakt voor een aanslag in de metro van Minsk. Karatsj meent dat die aanslag door Loekasjenko in scène was gezet om af te rekenen met de oppositie. ‘Dat was de zwaarste nacht in mijn leven, omdat in Belarus de doodstraf staat op terrorisme.’ Ze werd geslagen, bedreigd met verkrachting en met het afnemen van haar zoon. Door de grote ophef in het Westen over hun arrestatie, werden ze na twaalf dagen stilletjes vrijgelaten.
Dubbel slachtoffer
Karatsj en haar organisatie komen vooral op voor vrouwen. Vrouwen zijn in de patriarchale Belarussische samenleving dubbel slachtoffer, meent zij: ze zijn zowel ondergeschikt aan de staat als aan de mannen. Karatsj ziet de extra problemen van vrouwen ook bij de recente stroom vluchtelingen. ‘Als een man vlucht, neemt hij zijn paspoort en geld, en vlucht. De vrouwen, die een cruciale rol speelden bij de protesten, willen bij hun vlucht hun paspoort meenemen, hun geld, hun kinderen, hun ouders, en het liefst ook nog hun kat, en wat ze allemaal nog meer belangrijk vinden in hun leven.’
Zij en haar medewerkers spelen daarop in met de meest uiteenlopende acties. De zogenaamde ‘uilen’, vrouwelijke vrijwilligers van Ons Huis in Belarus, hielpen vrouwen de grens over te komen. Met gevaar voor eigen leven. Een van de voorvrouwen van deze uilen, de twintiger Julia Gorjatsko, werd afgelopen juli opgepakt en dreigt voor jaren te worden opgesloten. Daarnaast waren er vrijwilligers actief om de huisdieren van gevluchte vrouwen naar Vilnius te smokkelen, vertel Karatsj. ‘Ik respecteer niet-traditionele vormen van het gezin, en een vrouw met een hond beschouw ik ook als een gezin.’
Welkom in ons concentratiekamp
Karatsj van Ons Huis kent het hele Belarussische netwerk in Vilnius. Behalve met Dapamoga, gevestigd in ‘het kasteel’, werkt ze ook samen met de andere grote opvangorganisatie in Litouwen, het Belarussische Cultureel Centrum in hartje Vilnius, ter beschikking gesteld door de gemeente.
Terwijl buiten in de pittoreske straat met kinderhoofdjes de cafés hun terrasstoelen uitstallen, klinken in het Cultureel Centrum de verhalen van de vele Belarussische vluchtelingen. Een van de opmerkelijkste verhalen is dat van financieel specialist Vitalij Olejnik, die in december 2020 met zijn vrouw en twee dochters naar Vilnius vluchtte en nu vastbesloten is daar zijn zaak via universele jurisdictie aan te kaarten. Dit is een procedure waarbij staten andere landen kunnen aanklagen voor misdaden tegen de menselijkheid.
Algemene onvrede
Als de bescheiden 37-jarige Olejnik zijn verhaal vertelt, overheerst nog altijd de verbazing over wat hem is overkomen. Na een internationale carrière bij multinationals besloot Olejnik met zijn vrouw en twee dochters in 2019 terug te keren naar Belarus om mee te helpen aan de ontwikkeling van zijn eigen land. Maar na het uitbreken van de coronacrisis in maart 2020 werd hem duidelijk hoezeer Loekasjenko zelf het probleem was. De president adviseerde de Belarussen wodka en ijshockey als de beste remedie tegen corona.
Na de coronacrisis kwam de algemene onvrede tot uitbarsting rond de vervalste presidentsverkiezingen vorig jaar, toen mensen dag na dag de straat op trokken. Hoewel Olejnik de gebeurtenissen vooral vanaf de zijlijn volgde, werd hij eind september gearresteerd toen hij van zijn werk kwam. Op dat moment was er een demonstratie gaande in Minsk, vanwege de geheime inauguratie van Loekasjenko die dag. Hoewel hij slechts een passant was, werd Olejnik tot vijftien dagen gevangenisstraf veroordeeld wegens deelname aan een niet-toegestane demonstratie. Daarop volgde een voor hem onwerkelijke nachtmerrie.
Vrouwen zijn in de patriarchale Belarussische samenleving dubbel slachtoffer: ze zijn zowel ondergeschikt aan de staat als aan de mannen
‘Welkom in het concentratiekamp voor krijgsgevangenen’, zeiden de bewakers van de gevangenis voor zware criminelen Zjodino, in de gelijknamige Belarussische stad, tegen Olejnik en zijn medegevangenen toen zij binnenkwamen. ‘We moesten ons uitkleden, en ze jaagden ons naakt, met onze gevangeniskleren in de hand, door de gangen, waarbij we alleen naar beneden mochten kijken en ze sommigen klappen gaven of lieten struikelen.’ Oljenik werd met zeven andere gevangenen opgesloten in een vieze cel, zonder voldoende wc-papier of matrassen. Bewakers sloegen met knuppels op zijn benen, waardoor hij nog lange tijd problemen had met lopen.
Halfdood geslagen
Net als Olejnik probeert ook Olga Pavlova, die in juli van dit jaar via Polen naar Vilnius vluchtte, haar zaak aan te kaarten via de universele jurisdictie. Deze voormalige schoonheidsspecialiste van begin 30 werd vorig jaar mei in Minsk campagnemedewerker van presidentskandidate Tichanovskaja. Ze zat maar liefst vier maanden in ‘het concentratiekamp’ Zjodino, vanwege haar rol bij de protesten. Haar zoontje heeft ze al bijna twee jaar niet gezien. Pavlova krijgt de beelden van benauwde mensen in overvolle cellen en van gevangenen die halfdood werden geslagen moeilijk uit haar hoofd. Maar ze kan zich er niet meer over opwinden. ‘Ik ervaar nauwelijks nog emoties, zoals verdriet, angst of liefde.’
Hoewel de Belarussische diaspora in Litouwen divers is, zijn alle leden ervan verenigd in hun streven de Belarussische dictator te verjagen en de politieke gevangenen te bevrijden. Burgerrechtenveteraan Karatsj ziet daarom dat de opstand tegen Loekasjenko haar doel toch weer een stapje dichterbij heeft gebracht: ‘Ik wil Belarus begeleiden tijdens de transformatie van het land naar een democratische en geëmancipeerde maatschappij.’
