Overal in het centrum van Brussel slapen migranten en vluchtelingen op straat. Op stukken karton onder de blote hemel, in portieken, maar ook in kleine werptentjes van Decathlon. Afgelopen winter stond het kanaal aan de grens met de wijk Molenbeek er vol mee, tot al die provisorische onderkomens als oud vuil werden afgevoerd door de gewestelijke afvaldiensten.  

Voor de migranten die er tegen elkaar aangekropen waren in de hoop niet dood te vriezen, was zelfs op straat geen plek meer. Sommigen vonden even een plek in een kraakpand, waar ze onder onhygiënische en gevaarlijke omstandigheden samenleefden. Een enkeling vond er zelfs de dood. Maar ook die kraakpanden worden systematisch ontruimd in België, zoals op 31 augustus nog gebeurde aan de Brusselse Wetstraat, pal naast het kantoor van de verantwoordelijke staatssecretaris van Asiel en Migratie Nicole de Moor. Honderd mensen werden eruit gezet. Waar ze heen moesten, wisten ze niet. 

Electorale gevolgen

De Brusselse advocaat Marie Doutrepont (39), gespecialiseerd in het vreemdelingenrecht, probeerde met een team collega’s de ontruiming tegen te houden, maar zonder succes. Eerder had ze bij de rechter wel afgedwongen dat de Belgische staat voor tachtig matrassen moest zorgen en de elektriciteit- en waterrekening moest betalen. ‘Dat was een bijzondere overwinning’, zegt ze. ‘Rechters in België kiezen zelden de kant van krakers. Maar in dit geval konden ze niet anders. Ze zagen in dat de autoriteiten hun geen andere uitweg boden dan kraken.’ Niet dat het enig verschil maakte: ondanks de veroordeling weigerde De Moor de matrassen te leveren. Ze zei daarvoor geen mogelijkheden te hebben. Maar Doutrepont is er toch blij mee. ‘Naar die uitspraak kunnen we een volgende keer verwijzen.’ 

Naar schatting brengen nog altijd ruim tweeduizend asielzoekers, veelal uit Afghanistan, Syrië, Palestina en Burundi, de nacht in Brussel door op straat. Dat aantal zal groeien nu De Moor eind augustus heeft aangekondigd alleen nog vrouwen en kinderen op te vangen. De staatssecretaris zei niet anders te kunnen ‘om te voorkomen dat straks gezinnen en kinderen in een kartonnen doos moeten slapen’. 

‘Dat is totaal onwettig’, reageert Doutrepont. ‘Het ergste is dat een staatssecretaris dit gewoon kan doen. Waar is de regering?’ Over acht maanden zijn er verkiezingen in België. Doutrepont vermoedt dat geen van de partijen het kabinet over dit dossier zal durven laten vallen, zoals begin juli in Nederland wel gebeurde, uit angst voor de electorale gevolgen. En dus zwijgen ze. 

Juridisch gevecht

Doutrepont voert met enkele collega’s al maandenlang een juridisch gevecht tegen de Belgische staat en de asieldienst Fedasil, die volgens Europese afspraken de plicht hebben om migranten in afwachting van een beslissing over hun verblijfsstatus op te vangen en bed, bad en brood te bieden. Maar die verplichting komt België niet na. Doutrepont en haar collega’s hebben de staat meerdere keren met succes voor de rechter gesleept. België moet al ruim 82 duizend euro aan dwangsommen betalen aan Doutreponts cliënten, maar de staatssecretaris weigert dat te doen. Aanvankelijk reageerde De Moor niet eens op de vonnissen. Pas toen Doutrepont een deurwaarder naar het partijkantoor van De Moor stuurde om te inventariseren op welke spullen hij beslag zou gaan leggen, volgde een schrijven van een advocaat. ‘Daarin werden wij beticht van rechtsmisbruik omdat we haar dagelijkse werk zouden dwarsbomen. Dat was de omgekeerde wereld.’ 

We zijn pas net op het terras van een Brusselse lunchroom gaan zitten of de felgroene ogen van Marie Doutrepont spuwen al vuur. Het woord ‘opvangcrisis’ komt haar de keel uit. ‘Omdat het geen crisis is’, zegt ze, ‘maar bewust beleid, politieke keuzes.’  

Ze ziet in heel Europa steeds meer xenofobie. Ook in België is volgens haar een duidelijke achteruitgang te zien in de rechten van migranten. ‘Toen ik veertien jaar geleden begon, was een van de voorwaarden voor gezinshereniging in België dat je als partners twee jaar aantoonbaar samen was’, zegt Doutrepont. ‘Dat is opgerekt naar vijf jaar. Als je uit elkaar gaat, verlies je je papieren. Om je gezin over te laten komen, moet je minimaal 1.800 euro netto per maand verdienen. Welke migrant verdient er in België dat soort bedragen?’ 

Politiek geëngageerd

Marie Doutrepont sprak na het middelbaar onderwijs met zichzelf af om geen rechten te gaan studeren en ook geen advocaat te worden. Ze had gezien hoe haar moeder als familierechtadvocaat soms mensen moest verdedigen met wie ze het oneens was.  

Maar toen ze op haar 18e een jaar bij een gastgezin in Bolivia woonde, uit nieuwsgierigheid naar wat er nog meer te zien was in de wereld, begon haar wereldbeeld te veranderen. ‘Ik begreep niet dat mijn toenmalige vriend met zijn Boliviaanse paspoort niet zomaar naar Europa kon, terwijl ik met mijn Belgische overal welkom was’, zegt ze. Bij terugkeer begon ze een studie politieke wetenschappen en filosofie en raakte ze door toedoen van haar medestudenten politiek geëngageerd. Lange tijd leek een rechtenstudie haar te saai, tot ze begon te zien dat ze als jurist invloed kon uitoefenen op de regels van het spel. 

‘Jobs die niemand anders wil doen’

Na haar studie rolde ze het vreemdelingenrecht in doordat haar kantoor werd overspoeld door asielzaken en zij op die dossiers werd gezet. Het was de periode van de collectieve regularisatie in België, medio 2009, toen onder leiding van de regering van de christendemocraat Herman Van Rompuy de regels voor mensen zonder papieren drie maanden versoepeld zouden worden. ‘Ik heb tijdenlang niets anders gedaan dan sans papiers’, (ongedocumenteerden, red.) zegt Doutrepont. Die regularisatie leidde er niet toe dat al haar cliënten een vrijgeleide naar België kregen, doordat de regeling aan het eind van dat jaar, op initiatief van de extreemrechtse partij Vlaams Belang, alweer werd vernietigd door de Raad van State. ‘Mede daardoor hebben we vandaag tussen de 100 duizend en 150 duizend sans papiers in België. Dat zijn mensen die illegaal jobs doen die niemand anders wil doen.’ 

‘Op Lesbos hebben mensen tenminste een tent boven hun hoofd’  

Bij het Brusselse advocatenkantoor Progress Lawyers Network specialiseerde Doutrepont zich in het Belgische asielbeleid. Meestal staat ze vrouwelijke migranten bij, die verwikkeld zijn in een vaak uitzichtloze asielprocedure. Zwaar werk. ‘Bijna honderd procent van de alleenstaande migrantenvrouwen is onderweg naar België verkracht, zit in een gedwongen huwelijk of is slachtoffer van genitale verminking’, zegt ze. ‘Ik heb inmiddels zo’n groot netwerk opgebouwd dat ik weet met welke instanties ik ze in contact moet brengen. Er zijn allerlei organisaties die vrouwen begeleiden op medisch en psychologisch gebied. Ik probeer te focussen op het juridische aspect. Anders word ik gek.’  

Ze vertelt over collega’s die overspoeld worden door wanhopige telefoontjes van migranten die melden dat de Belgische staat niet in hun basisbehoeften voorziet. ‘Er zijn de laatste tijd veel advocaten afgehaakt omdat ze de problemen van al die mensen niet meer kunnen verdragen. Ik ken ook voorbeelden van collega’s die daardoor een burn-out hebben gekregen. Zo deprimerend is het.’ 

Deurwaarders durven niet meer

België wordt inmiddels in één adem genoemd met landen als Griekenland en Hongarije als het om asielbeleid gaat. Begin dit jaar weigerde een Nederlandse rechter om een Chinese asielzoeker terug naar België te sturen, het land waar hij als eerste aan was gekomen en dat zijn asielverzoek volgens de Dublinverordening zou moeten behandelen. In het vonnis stond dat een terugkeer naar België aanleiding zou kunnen geven tot een onmenselijke of vernederende behandeling. ‘Dat dit in België kan, is ongekend’, zegt Doutrepont, ‘en laat duidelijk zien dat de asielprocedure hier systematisch fout loopt.’  

De staatssecretaris vindt dat er in België geen crisis zou zijn geweest als de regels van ‘Dublin’ waren nageleefd. Volgens haar zouden er dan tienduizenden migranten in andere landen geregistreerd zijn en niet in België. Maar zij weet ook dat het probleem niet enkel over de Dublinverordening gaat. Bijna 40 duizend mensen vroegen vorig jaar in België om internationale bescherming, 15 duizend meer dan het jaar ervoor. Het ging vooral om mensen uit Afrikaanse landen en het Midden-Oosten, en daar kwamen ook de vluchtelingen uit Oekraïne nog bij.  

Achtduizend keer veroordeeld

Het probleem is dat de opvangplekken tussen 2014 en 2018 en tijdens de coronajaren drastisch naar beneden waren bijgesteld, en dat er nu niet adequaat op de komst van nieuwe vluchtelingen was ingespeeld. De asieldiensten kampen met grote personeelstekorten waardoor tienduizenden aanvragen nog altijd niet behandeld worden. De Belgische staat werd al meer dan achtduizend keer veroordeeld voor het niet nakomen van de opvangverplichting, maar staatssecretaris De Moor weigerde de dwangsommen keer op keer te betalen. 

Daarop besloot Doutrepont De Moors baas aan te schrijven – premier Alexander De Croo. Maar ook hij liet via zijn politiek adviseur weten niet te gaan betalen. En dat baart Doutrepont ernstige zorgen, zegt ze. ‘Als politici denken boven de wet te kunnen staan, dan heb je geen democratie meer. Dan neig je als staat naar een autocratie. Daar gaan we naartoe.’ Inmiddels is er in België nauwelijks nog een deurwaarder te vinden die op de staat af wil gaan. ‘Ze durven gewoonweg niet’, zegt Doutrepont. Haar juridische mogelijkheden beginnen uitgeput te raken. Wat overblijft is wat ze ‘burgerlijke ongehoorzaamheid’ noemt: het kraken van panden voor migranten. Haar kantoor steunt het collectief dat daar onder de radar bij helpt.  

Een ruk naar (extreem)rechts

Op sommige dagen drijft de asielsituatie Doutrepont tot wanhoop. Ze snapt niet dat de staatssecretaris de wet niet naleeft. ‘Volgens mij heeft ze het idee dat ze het juiste doet, omdat er geen andere oplossing zou zijn. Maar er zijn alleen al in Brussel leegstaande panden genoeg die je als opvangcentra in zou kunnen richten. Het gaat om politieke onwil. En ik heb weinig hoop dat er bij de verkiezingen van volgend jaar een progressievere politicus op dit dossier komt.’ De meest recente peilingen laten in België een ruk naar (extreem)rechts zien, met een overwinning voor de partijen N-VA en Vlaams Belang.  

Dus werkt ze met het Progress Lawyers Network aan een campagne die ze in de herfst wil lanceren, als de temperaturen dalen en er meer aandacht zal zijn voor op straat slapende migranten. Ze wil een open brief aan de Belgische politiek publiceren die wordt ondertekend door mensen uit alle lagen van de maatschappij, om aan te geven dat het iedereen menens is. ‘Ik ben in de vluchtelingenkampen op Lesbos geweest. Het was afschuwelijk. Maar die mensen hadden tenminste een kamp, ze kregen te eten en hadden een tent boven hun hoofd.’ Ze kan de woede in haar stem niet verbergen. ‘Ik had niet gedacht dat ik dit ooit zou zeggen, maar in België is het erger dan daar. Voor vluchtelingen is hier helemaal niets.’ ⓿