‘Alle moderne inzichten over isolatie worden genegeerd’

Update: op 17 januari 2023 was het tien jaar geleden dat de onterecht vastgezette Russische activist en asielzoeker Aleksandr Dolmatov zichzelf doodde in zijn cel in een Rotterdams detentiecentrum. Ook Dolmatov had veelvuldig in isolatie gezeten.

Ibrahim zit drie maanden in isolatie in het vreemdelingendetentiecentrum in Rotterdam. Per etmaal bevindt hij zich 23 uur alleen in een cel, één uur mag hij naar buiten om te luchten. De reden? Hij had geweigerd om opgesloten te worden in een meerpersoonscel.

‘Het gaat echt niet meer goed. Ik word gek’, verklaart hij in het recente rapport Isolatie in vreemdelingendetentie van Amnesty Nederland, Dokters van de Wereld en Stichting Landelijk Ongedocumenteerden Steunpunt (LOS). ‘Soms doet mijn lichaam het niet meer en tikt er iets in mijn hoofd. Ik kan niet meer denken. Ik weet niet of ik er volgende week nog ben. Wat heeft het voor nut?’ 

De bevindingen in het rapport zijn opvallend, zegt internist acute geneeskunde en mede-auteur Fransje Snijders (61). Ze is voorzitter van de Johannes Wier Stichting, die de mensenrechten binnen de gezondheidszorg bewaakt. ‘Er wordt veel van je afgenomen’, zegt Snijders. ‘Je vrijheid en je waardigheid. Je wordt afhankelijk van degene die het eten brengt, het licht aan en uit doet. Je hebt ook geen zeggenschap over de temperatuur in de cel. Contact met anderen heb je evenmin, terwijl relaties cruciaal voor ons zijn.’ 

‘We weten dat eenzame opsluiting de kans op zelfmoord vergroot’ 

Vreemdelingen in afwachting van hun uitzetting worden in Nederlandse detentiecentra steeds vaker eenzaam opgesloten, terwijl de overheid afgelopen jaar nog liet weten op de hoogte te zijn van de schadelijke effecten. Ook werd toegezegd de isolatie terug te dringen, na publicatie van een eerder rapport in 2015. Sindsdien is het gebruik van de maatregel alleen maar toegenomen. Ten opzichte van het aantal vreemdelingen in detentie is er een toename van 56 procent. In 2017 werd er in de Nederlandse detentiecentra 384 keer een vreemdeling in isolatie geplaatst, in 2019 gebeurde dat in nog geen elf maanden 624 keer.  

Opvallend is verder dat in het detentiecentrum voor vreemdelingen in Rotterdam in 2019 twee keer een zogenoemde ‘lockdown’ is ingesteld. Dat houdt in dat een hele groep ingeslotenen, ongeacht betrokkenheid bij onrust, voor maximaal vier weken 23 uur per dag opgesloten kan worden. Ondanks een kritische brief aan de Tweede Kamer ligt er op dit moment een conceptwetsvoorstel ‘Wijziging van de Wet terugkeer en vreemdelingenbewaring’, dat van de lockdown een regulier middel moet maken in vreemdelingendetentie. 

 ‘Het zou toch wel heel gek zijn om dit in te voeren’, zegt Snijders. ‘Alle nadruk komt dan te liggen op repressie, een middel dat niet werkt, en alle moderne inzichten over een menselijke en open omgang worden genegeerd.’  

Snijders heeft een aantal studies over isolatie bij de hand. Een ervan onderzoekt de effecten na meer dan tien dagen eenzame opsluiting. Ze somt de gevolgen op: 91 procent heeft last van angst en nervositeit, 80 procent is lusteloos en heeft slaapproblemen. Meer dan 50 procent heeft nachtmerries en woedeaanvallen. En 41 procent heeft hallucinaties. 

Voor kwetsbare mensen zoals asielzoekers is de situatie vaak nog moeilijker, zegt Snijders. ‘Deze mensen zijn vaak al gestrest, of hebben zelfs een trauma. Dan is de kans groot dat je extra sterk reageert op eenzame opsluiting, zo is aangetoond in meerdere studies.’  

Helemaal zorgwekkend vindt Snijders de situatie van jongeren. ‘Je prefrontale cortex groeit zeker tot je 25e door, en door isolatie wordt de ontwikkeling ervan verstoord. Terwijl precies dat stukje van je hersenen zorgt voor impulsregulatie. Dan is het gevolg van isolatie wel heel paradoxaal: de kans is groot dat je er het gedrag mee versterkt waarvoor iemand in een isoleercel werd geplaatst.’ 

Des te opvallender dat isolatie steeds meer wordt gebruikt. 

‘Ja, zeker ook als je bedenkt dat het ingaat tegen een wereldwijde trend. Zelfs in gevangenissen in de VS weten ze nu dat het een slecht middel is. In de psychiatrie en de jeugdzorg zie je die omslag ook. Vroeger was ik ook consulent voor de Valeriuskliniek in Amsterdam. Een keer per week ging ik naar verwarde mensen in een isoleercel. Die opsluiting werd gezien als menslievend: omdat ze overstuur waren moesten ze zo weinig mogelijk prikkels krijgen – we weten ondertussen dat dit meestal contraproductief is, en dat de schade juist wordt vergroot.’ 

‘Isolatie moet een laatste redmiddel zijn. Eerst moeten andere maatregelen genomen worden’ 

Volgens de Dienst Justitiële Inrichtingen wordt isolatie vaker ingezet omdat er ongedocumenteerde arbeidsmigranten in vreemdelingendetentie zitten die voor veel overlast zouden zorgen. 

‘Ik begrijp goed dat er veel overlast kan ontstaan door mensen die toch niets te verliezen hebben. Anders dan criminelen, hebben ze er geen baat bij om zich goed te gedragen. Dat vergroot hun kansen op een verblijfsvergunning niet. Maar isolatie moet een laatste redmiddel zijn. Eerst moeten andere maatregelen genomen worden, en dat gebeurt nu niet voldoende.’ 

Wat zou je kunnen doen?  

‘Detentiecentra voor vreemdelingen zouden te rade kunnen gaan bij de jeugdzorg of gevangenissen. Ik heb navraag gedaan bij drie gevangenissen. Vooral Veenhuizen leek het goed te doen. De gevangenen helpen er mee met het verbouwen van hop, bedoeld om bier mee te brouwen. Als je dag er zo uitziet, dan is er veel minder reden om gek te gaan doen.’ 

Bedenk ook, zegt Snijders, dat een kwart van de mensen die in isolatie wordt geplaatst, daar terechtkomt omdat ze weigeren in een tweepersoonscel te zitten. ‘Dat is waanzin. Ook de Nationale ombudsman riep detentiecentra al op te stoppen met isolatie om die reden. Mensen moeten een eenpersoonscel kunnen krijgen omdat privacy een fundamenteel recht is, zo verklaarde hij. En dat weegt nog zwaarder voor asielzoekers, omdat ze zoveel meegemaakt hebben.’ 

Ook als er een dreiging is dat iemand zelfmoord wil plegen, wordt er gekozen voor isolatie. 

‘Zo iemand heeft hulp nodig. Die moet je niet opsluiten. We weten dat eenzame opsluiting de kans op zelfmoord juist vergroot.’ 

Hoe ziet de hulp voor vluchtelingen met psychiatrische problemen er idealiter uit? 

‘Een psycholoog zal een belangrijke rol in de behandeling moeten spelen. Het gevaar is dat een aandoening ook niet door het personeel wordt herkend, waardoor er ten onrechte strafmaatregelen als isolatie gebruikt worden.’ 

Bent u een principieel tegenstander van isolatie?  

‘De maatregel zou in ieder geval niet gebruikt moeten worden als straf, en al helemaal niet voor vluchtelingen die in detentie zitten om ze uit te kunnen zetten. In het uiterste geval is het voorstelbaar dat isolatie wordt gebruikt om de orde te bewaren, maar dan altijd zo kort mogelijk. Bijvoorbeeld in Moria op Lesbos, waar ik in 2018 werkte als arts, had een groep strenggelovige moslims ijzeren staven uit de omheining weten te halen, en daar een groep Koerden mee in elkaar getimmerd. Overal lagen mensen met botbreuken en vreselijke wonden. Als de situatie zo uit de hand loopt, lijkt op dat moment isolatie de enige uitweg.’  

‘De kans is groot dat je er het gedrag mee versterkt waarvoor iemand in een isoleercel werd geplaatst’  

Hoe ziet een goede dag in detentie er dan uit? 

‘Vluchtelingen zouden helemaal niet opgesloten moeten zitten. Het is het zwaarste middel in het strafrecht, terwijl deze mensen niet eens iets fout hebben gedaan. Daar komt bij dat opgesloten vluchtelingen uiteindelijk vaak niet worden uitgezet, terwijl dat wel het doel van detentie is. In plaats daarvan belanden ze op straat. Dan is die opsluiting helemaal voor niets geweest. Als je vluchtelingen dan toch opsluit, moet je ze open benaderen, met aandacht voor de persoon, voor hun levensverhaal.’ 

Denkt u dat de situatie voor vluchtelingen in detentie kan verbeteren?  

‘Corona maakt het er niet beter op. Volgens mij is in het Rotterdamse detentiecentrum net corona uitgebroken. Daarom moeten gedetineerden in hun cel blijven en kunnen ze nauwelijks andere mensen meer zien.’ 

Wat kunt u nog doen om isolatie tegen te gaan? 

‘Er komt nog een bespreking van de opstellers van het rapport met het ministerie van Justitie en Veiligheid. Ik hoop dat dat tot een verbetering leidt. Wat wel goed is, is dat je merkt dat politieke partijen – van welke richting dan ook – er moeite mee hebben om mensenrechten te schenden. Die gevoeligheid zullen we aan moeten blijven spreken om iets te veranderen.’