Essay Arnon Grunberg: de vluchteling dreigt tussen angsten te worden vermalen

De ene Europeaan vreest dat migranten zijn vaderland zullen ontwrichten‚ de andere huivert voor de opkomst van extreemrechts‚ schrijft Arnon Grunberg. ‘De vluchteling dreigt tussen deze angsten te worden vermalen.’

Tijdens een schrijversfestival in Praag begin november ging de discussie over vluchtelingen. Schrijvers worden op dergelijke festivals geacht de rol van ‘publieke intellectueel’ te vervullen‚ misschien omdat er verder niemand is die bereid is dat te doen. De romans zelf zijn slechts een slordige aanleiding voor discussies over actuele zaken‚ in sommige gevallen worden de romans geheel genegeerd‚ om tijd te besparen. Wat is er nu actueler dan vluchtelingen?

Men ventileert argumenten‚ of het gebrek daaraan‚ zoals gelovigen gebeden uitspreken‚ in de ijdele hoop dat er iemand is die luistert

Toch werd de beperking van de opzet al snel duidelijk‚ want hoe actueler de kwestie‚ hoe duidelijker de standpunten liggen en hoe bekender de opinies zijn. De meningen zijn verhard‚ men is onverzettelijk. Al was het maar omdat men zijn eigen standpunten al vaak heeft geuit‚ net als in echtelijke ruzies. Men ventileert argumenten‚ of het gebrek daaraan‚ zoals gelovigen gebeden uitspreken‚ in de ijdele hoop dat er iemand is die luistert en in de misschien net zo ijdele hoop dat de gebeden uiteindelijk de werkelijkheid zullen beïnvloeden.

Genereus

Een Amerikaan zei: ‘De vluchtelingen zijn geen probleem maar een uitdaging.’
Een Tsjech in het publiek vroeg: ‘Waarom nemen de rijke Golfstaten geen vluchtelingen op?’
Een Israëli merkte op: ‘We moeten genereus zijn‚ maar generositeit is ingewikkeld als je eigen overleven in gevaar is.’

De discussie in Praag verliep uiterst beschaafd‚ zeker als je bedenkt hoe die ook kan worden gevoerd‚ maar veel nieuws werd er niet gezegd.
Misschien moeten we een paar vragen beantwoorden om te voorkomen dat dergelijke discussies uiteindelijk alleen nog bestaan uit rituelen.

Zijn vluchtelingen een probleem? Of een uitdaging?

Vanuit geopolitiek perspectief is de toekomst an sich een probleem‚ op zijn minst een uitdaging. Op individueel niveau is de toekomst ook een uitdaging. Je moet wel behoorlijk aan het eind van je leven zijn gekomen om te kunnen verklaren dat dit niet meer zo is. En zelfs dan mag sterven vermoedelijk toch een uitdaging worden genoemd.

Zijn vluchtelingen werkelijk de grootste of meest urgente uitdaging waarvoor wij ons gesteld zien? Hein de Haas‚ expert op het gebied van migratie‚ stelt dat de omvang van het ‘probleem’ overdreven is‚ dat het met enige overdrijving gaat om een nepprobleem.

Politiek middel

De vluchtelingen zijn uiteraard een middel waarmee politiek wordt bedreven. Zoals bijvoorbeeld de Griekse eurocrisis dat ook enige tijd is geweest. Het probleem is dus ten dele gefingeerd; de uitkomst van een proces waarbij irrationele angst die nauwelijks van hysterie is te onderscheiden wordt ingezet om de massa te mobiliseren.

Stel altijd de vraag: wie profiteert van de crisis?

Ik geloof dat we politici niet en masse moeten veroordelen of kleineren‚ maar sommige politici creëren problemen‚ met behulp van spindoctors en opiniemakers‚ om vervolgens te doen alsof ze die gaan oplossen. Dit levert namelijk electoraal gewin op. Als je kijkt naar opiniepeilingen in vrijwel heel Europa zie je dat partijen die we extreemrechts of bijzonder nationalistisch kunnen noemen‚ profiteren van de aanhoudende publiciteit over vluchtelingen. Stel altijd de vraag: wie profiteert van de crisis?
Daarmee is uiteraard niet gezegd dat de komst van vluchtelingen met geen enkel probleem gepaard zou gaan. Maar wat levert nu geen probleem op? Democratie zelf is een probleem.

Is het zinvol om onderscheid te maken tussen vluchtelingen en migranten?

Dat onderscheid vertroebelt de discussie omdat het principiële recht op vrij verkeer van personen a priori ter discussie wordt gesteld. Wie de pech heeft in een bepaald land te zijn geboren heeft kennelijk het recht verspeeld zich vrij over deze wereld te bewegen. Het streven naar een rechtvaardigere wereld lijkt me haaks staan op de aanvaarding van deze willekeur.

Een dokter maakt ook geen onderscheid tussen echte en minder echte patiënten

Als we onderscheid blijven maken tussen migranten en vluchtelingen moeten we richtlijnen gaan opstellen en ambtenaren gaan inzetten om te bepalen wie een echte vluchteling is en wie niet. Een hopeloos proces dat leidt tot willekeur‚ corruptie en mensensmokkelaars. En is armoede ontvluchten minder urgent dan het ontvluchten van een oorlogsgebied?

Vermoedelijk is het verstandig migratie te reguleren‚ maar reguleren is iets anders dan verbieden. In een ziekenhuis worden ook sommige patiënten eerder geholpen dan andere patiënten omdat hun wonden levensbedreigend zijn. Het is dus logisch dat bepaalde migranten voorrang krijgen boven andere migranten. Maar een principieel verschil tussen migranten en vluchtelingen is niet behulpzaam. Een dokter maakt in de regel ook geen onderscheid tussen echte en minder echte patiënten.

Waarom zijn de kiezers zo bang?

Angst is het tegenovergestelde van vertrouwen. Wie bang is‚ vertrouwt niet of niet genoeg. Angst anticipeert op onaangename sensaties die de angstige in de nabije of minder nabije toekomst ten deel zouden kunnen vallen. Angst is een fantasie over de toekomst die al dan niet gebaseerd is op betrouwbare informatie.

Zonder de sensatie van pijn zouden mensen snel sterven. Ook angst heeft evolutionaire voordelen. Wie nooit vreest‚ ziet geen gevaar. Maar je kunt ook gevaren zien die er niet zijn en bepaalde gevaren over- en andere onderschatten. De angst zelf kan een gevaar worden.

Baby’s

Bij aanslagen als die in Parijs wordt dan‚ niet in de laatste plaats door politici‚ gewezen op het gevaar dat onder de vluchtelingen zich ook terroristen zouden bevinden. Alsof er geen gevaar is dat onder de baby’s op een kraamafdeling in een willekeurig ziekenhuis zich geen toekomstige moordenaars‚ oplichters en terroristen zouden bevinden. Niet alleen is het twijfelachtig of wij de ‘barbaren’ moeten aanwijzen‚ zeker is dat het een illusie is dat in een wereld als de onze de ‘barbaren’ buiten de deur kunnen worden gehouden.

Maar vrees voor terrorisme is slechts een deel van de vrees. Sommige Europeanen vrezen de ‘eigen identiteit’ te verliezen‚ wat we daaronder ook verstaan. Hoewel het nog niet zover is‚ ziet de Europeaan zich al als slachtoffer. Je zou kunnen zeggen dat zijn identiteit vooral bestaat uit het aan zekerheid grenzende vermoeden dat hij slachtoffer is en altijd zal blijven. Ironisch genoeg versterkt de komst van de migrant zijn identiteit eerder dan dat die daardoor verzwakt of troebel zou worden.

Vermalen

De andere Europeaan vreest de opkomst van nieuw nationalisme‚ van tribalisme‚ van extreemrechts. Hij of zij vreest niet de culturele ander maar de spoken uit het verleden‚ die nog zeer levendig zouden zijn.

Tussen deze angsten dreigt de vluchteling te worden vermalen. Hij spreekt niet zelf‚ er wordt over hem gesproken. Hem wordt van alles toegeschreven en keer op keer wordt de vraag gesteld: wat kost de vluchteling ons eigenlijk? Of: levert hij ons iets op?
Het debat zou niet over hem of haar moeten gaan maar over ons‚ over onze angsten.

Ik ben ervoor de angsten van tegenstanders serieus te nemen‚ zelfs als die wat mij betreft ongegrond zijn. Maar niets is moeilijker dan de angst van tegenstanders te erkennen‚ want precies dat maakt tegenstanders menselijk.

En politici zouden de angsten van hun kiezers als slangenbezweerders moeten bezweren‚ in plaats van het vuur steeds hoger op te stoken tot het onbeheersbaar is geworden.