‘Het niet mogen ontsnappen aan de eigen identiteit is een kenmerk van onvrijheid’

Iemand die onderzoek doet naar politieke en maatschappelijke ontwikkelingen in het Midden-Oosten vertelde me dat bij de demonstraties in Libanon en Irak – de demonstraties in Irak zijn door de overheid gewelddadig onderdrukt met tientallen doden als gevolg – etniciteit voor het eerst sinds jaren geen werkelijke rol meer speelde. Het ging niet meer om soennieten of sjiieten of Koerden, zoals we gewend waren sinds de Amerikaanse invasie in 2003. Het ging om burgers van de Iraakse staat die ontevreden zijn met hun overheid.

Libanon is een land dat leefde in de nasleep van burger- en andere oorlogen, een land waar tribalisme en dus ook etniciteit en religie hoogtij vierden. Afkomst bepaalt wie president wordt, wie premier, wie voorzitter van het parlement.

Geen wonder dat groeperingen als Amal en Hezbollah (allebei sjiitisch) zich tegen de demonstranten in Libanon keerden, want als etniciteit geen rol meer speelt verliezen organisaties die gebaseerd zijn op etniciteit aan macht en invloed.

Nu moet je met hoop in het Midden-Oosten voorzichtig zijn. De Arabische Lente die in 2010 begon is grotendeels op een catastrofe uitgelopen, met uitzondering misschien van Tunesië.

Geen rol

Maar als identiteit niet meer zaligmakend is, lijkt dat me een belangrijke ontwikkeling. Het zou een eerste stap kunnen zijn naar het ondermijnen van gewapende groeperingen, die namens religieuze of etnische bevolkingsgroepen – voor zover die twee uit elkaar zijn te halen – zeggen te spreken en de staat verzwakken.

Deze groeperingen hebben belang bij een zwakke staat, want zonder zwakke staat verliezen zij hun bestaansrecht en worden zij gewone politieke partijen die verslagen kunnen worden in verkiezingen.

Politieke partijen hebben doorgaans niet de beschikking over eigen gewapende milities, het is een teken van een falende democratie als dat wel het geval is.

Nu is het mogelijk dat ondanks deze hoopvolle ontwikkelingen de status quo gehandhaafd blijft, omdat zoveel machtige spelers belang hebben bij het in stand houden van die status quo. Maar soms is dat belang niet genoeg. De zaak kan imploderen als de verrotting maar lang genoeg zijn werk heeft gedaan.

Dat Assad de oorlog in Syrië gewonnen heeft komt vooral, met dank aan Poetin, omdat er met ongekende brutaliteit is ingegrepen tegen iedereen die het regime als gevaarlijk beschouwde. Assad heeft meer doden op zijn geweten dan IS, maar realpolitik blijft het Westen verleiden met massamoordenaars om de tafel te gaan zitten.

Het is een gevaar voor elke democratie als politieke partijen zich niet onderscheiden van andere partijen vanwege hun ideeën, maar vanwege onwrikbare identiteit, oftewel afkomst, van leiders en aanhangers.

En ja, klasse kan identiteit zijn, maar het doel van alle klassenstrijd is uiteindelijk sociale mobiliteit, oftewel bevrijding van die specifieke identiteit.

Het niet mogen ontsnappen aan de eigen identiteit is een kenmerk van onvrijheid, en recente ontwikkelingen geven aan dat veel mensen genoeg hebben van die onvrijheid.