Update (25-01-2024): Het boek De vrijheid wordt duur betaald door Leyla en Arif Yunus is nu vertaald naar het Nederlands en is op 18 januari verschenen bij uitgeverij bij Gopher.
De prominente mensenrechtenverdedigers Leyla en Arif Yunus uit Azerbeidzjan zaten ruim een jaar vast in een Azerbeidzjaanse gevangenis, waar met name hij flink werd gemarteld. Na vervroegde vrijlating vroegen ze in 2016 asiel aan in Nederland. In een boek vertellen ze hun levensverhaal.
Al in de jaren tachtig waren Leyla en Arif Yunus (allebei geboren in 1955) actief als Sovjet-dissidenten. De Britse premier Margaret Thatcher vroeg Leyla te komen vertellen over hun onverschrokken mensenrechtenstrijd. Toen Azerbeidzjan in 1991 onafhankelijk werd en later onder bewind kwam van dictator Heydar Aliyev pakten ze hun oude werk weer op. Zo kwamen ze op voor politieke gevangenen en zetten zich in voor democratie.
Spionage
In 2014, met intussen Heydars zoon Ilham Aliyev aan de macht, ging het mis nadat ze openlijk hadden opgeroepen tot een boycot van de Europese Spelen, die een jaar later in hoofdstad Bakoe werden gehouden. Leyla werd opgepakt en ten onrechte beschuldigd van spionage voor buurland Armenië. Niet lang erna volgde ook Arifs arrestatie, wegens vermeende ‘fraude’. Onder internationale druk en vanwege hun slechte gezondheid werden ze eind 2015 vervroegd vrijgelaten.
Kort daarna vroeg het echtpaar asiel aan in Nederland. Inmiddels wonen de twee in Leiden en is hun boek Van een Sovjet-goelag naar een Azerbeidzjaanse gevangenis verschenen in het Russisch en het Duits. Een Engelse vertaling volgt binnenkort en ook aan een Nederlandse versie wordt gewerkt.
Afgetuigd
Aan de muren van hun Leidse flat hangen grote schilderijen van Leyla’s moeder en grootvader. De kast is gevuld met een groot deel van hun boekencollectie uit Azerbeidzjan, naar Nederland getransporteerd door een kennis.
In hun boek gaat het echtpaar uitgebreid in op hun gevangenschap. Zo beschrijft Arif hoe bewakers hem dagelijks op zijn hoofd sloegen en Leyla dat ze afgetuigd werd door nationalistische medegevangenen die daadwerkelijk geloofden dat ze een Armeense spion was.
Arif onderzocht of gevangenen in ruil voor steekpenningen bepaalde privileges konden krijgen. Zo bleek je tegen betaling meer eten te kunnen krijgen, of langere bezoekuren
In de cel ontstond het idee voor het boek, vertelt Arif. Daarom onderzocht hij bijvoorbeeld of gevangenen in ruil voor steekpenningen bepaalde privileges konden krijgen. Zo bleek je tegen betaling meer eten te kunnen krijgen, of langere bezoekuren (soms vier keer zo lang en zonder een cipier erbij). Niet dat hij die privileges wilde, maar hij was van plan in kaart te brengen hoe corrupt het regime was. Arif lacht: ‘Dat is gelukt — nu kunnen de autoriteiten me eindelijk met recht van spionage beschuldigen.’
Ook Leyla, die in een andere gevangenis zat, begon in haar cel notities te maken. Van oud-Sovjetdissidenten had ze de tip gekregen meerdere versies te maken. Vier van Leyla’s notitieblokken werden door bewakers in beslag genomen. ‘Ze konden waarschijnlijk niet bevatten dat ik nog een vijfde keer dezelfde tekst had opgeschreven’, zegt ze. Dat notitieblok smokkelde ze bij haar vrijlating mee naar buiten.
Dossiers van politieke gevangenen
Hoewel hun leven ingrijpend is veranderd — ze hoeven niet voortdurend voor arrestatie te vrezen en reizen veel door Europa — zetten ze hun mensenrechtenwerk vanuit Leiden voort. Op hun laptop tonen ze de Russische en Engelstalige website www.ipdthinktank.org. Hier houden ze van de bij hen bekende politieke gevangenen dossiers bij. Dat zijn er 130, met feitelijke informatie als de arrestatiedatum en het ten laste gelegde misdrijf én een gedetailleerde uitleg waarom ze onterecht vastzitten. Op de site staan bovendien beschouwingen en profielen van rechters en openbaar aanklagers. Arif: ‘Mensenrechtenorganisaties maken gebruik van onze informatie.’
Terugkeren naar Azerbeidzjan kan niet meer, weten ze. ‘In 2017 probeerden de autoriteiten via Interpol een internationaal arrestatiebevel tegen ons uit te vaardigen. Natuurlijk werd die verworpen. Maar ze kunnen duidelijk niet wachten om ons aan te pakken’, zegt Leyla. ‘Het schijnt dat agenten nog altijd dagelijks ons huis in Bakoe bewaken. Het staat leeg, maar Aliyev is klaarblijkelijk doodsbang voor ons, haha. Misschien heeft hij ons boek wel gelezen.’
