‘Het blijft moeilijk om naar te kijken’, zegt de Russische mensenrechtenactivist Anastasia Sjevtsjenko (44) terwijl ze naast haar dochter Vlada (19) zit. Tijdens een publieksbijeenkomst in het kantoor van Amnesty aan de Keizersgracht in Amsterdam hebben ze net naar de korte documentaire Anastasia (Sarah McCarthy, shortlist Oscar 2023) gekeken. ‘Het is belangrijk om de film terug te kijken’, zegt Sjevtsjenko. ‘Zodat ik niet vergeet wat er is gebeurd.’ 

De film gaat over haar vervolging door het Russische regime en over de dood van haar oudste dochter, Alina. Sjevtsjenko reist in de documentaire samen met haar moeder en twee andere kinderen – Vlada en Misha – naar de Zwarte Zee om daar de as van Alina uit te strooien.

Een paar jaar eerder – in 2019 – had de Russische mensenrechtenactivist twee jaar huisarrest opgelegd gekregen, omdat ze kritiek had op de regering van president Poetin. Ze werd de eerste persoon die door een Russische rechtbank schuldig werd bevonden aan het organiseren van activiteiten van een ‘ongewenste organisatie’. Amnesty International gaf haar de status van gewetensgevangene.

Medicijnen voor Alina

Al bij haar geboorte bleek Alina zwaar gehandicapt. Sjevtsjenko woonde toen nog samen met haar man in haar geboortedorp Dschida in Boerjatië, nabij de Mongoolse grens. Haar vader was daar gelegerd, haar moeder doceerde Russische taal. Een klein dorp, arm en met nauwelijks voorzieningen. ‘De wc was een houten gebouwtje met een gat in de grond’, vertelt Sjevtjsenko. ‘Sindsdien is er weinig veranderd. Die wc ziet er nog steeds hetzelfde uit.’

‘Er ging afgelopen jaar geen dag voorbij dat er niet werd gedemonstreerd in Rusland’

Toen Alina geboren werd, zei de arts dat ze nooit normaal zou kunnen lopen, praten, bewegen. Ze zou beter af zijn in een verzorgingstehuis. Binnen een uur moest Sjevtsjenko beslissen, tijdens de lunchpauze van de arts. Ze nam haar dochter mee naar huis, maar de medicijnen die ze nodig had, waren nergens te verkrijgen. Ze klopte op alle mogelijke deuren – tevergeefs. ‘Het was moeilijk. Ze huilde vaak, schreeuwde van de pijn, maar ik kon haar niet helpen.’

Het gezin verhuisde naar een dorp in de buurt van Rostov aan de Don, in het zuidwesten van Rusland, vlak bij de Oekraïense grens. Daar werden Sjevtsjenko’s tweede dochter, Vlada, en haar zoon, Misha, geboren. Omdat de situatie met Alina onhoudbaar werd, moest ze uiteindelijk toch naar een verzorgingstehuis. ‘In de weekenden zochten we haar op. We keken tekenfilms, we praatten tegen haar, maar ik weet niet of ze me herkende.’    

Ondertussen maakte Sjevtsjenko als journalist voor lokale kranten en tv-zenders politiek gevoelige verhalen. Daarnaast zette ze zich in als vrijwilliger voor het team van Aleksej Navalny ‘om propaganda te bestrijden’. Ook raakte ze betrokken bij de lokale verkiezingscommissie en sloot ze zich aan bij de Communistische Partij – al was dat van korte duur. Dat was daar zo ongeveer de enige partij in de oppositie, vertelt Sjevtsjenko. Bovendien was het er makkelijk carrière maken. ‘Het waren allemaal oude mensen van een jaar of 70 of 80. Ze vonden het geweldig dat ik er als jonge vrouw bij kwam, maar we hadden om de haverklap een begrafenis.’

Lees ook: Dit zijn Ruslands echte patriotten Reportage 22 februari 2024

Open Russia

Kort na de geboorte van haar zoon Misha gingen Sjevtsjenko en haar man uit elkaar. Ze nam zowel het politieke werk als het gezin op zich; ze steunde politieke gevangenen, organiseerde bijeenkomsten en ging naar demonstraties tegen de regering. Zo raakte ze ook betrokken bij Open Russia, een organisatie die zich inzet voor democratie en mensenrechten, opgezet door de in ballingschap levende oligarch en politiek activist Michail Chodorkovski. ‘Ze hadden een hele mooie campagne voor de verkiezingen, waarbij ook kandidaten met een handicap werden gesteund door Open Russia. Het was zo modern en ongewoon dat ik besloot om mee te doen. Ik ben nog steeds lid en ik vind het een van de beste bewegingen.’  

In 2016 opende ze in Rostov een lokale afdeling van de organisatie. Maar een jaar later werd haar aangeboden om leiding te geven aan het verkiezingshoofdkwartier van de bekende Russische journalist en politicus Ksenia Sobtsjak in Rostov aan de Don. Dat kwam haar ook op kritiek te staan, omdat Sobtsjak veel connecties heeft met het Kremlin. Haar vader was de mentor van Poetin in zijn tijd als burgemeester van St. Petersburg.
Anastasia Shevchenko

‘In de rechtszaal kwam ik erachter dat ze een verborgen camera in mijn slaapkamer hadden geplaatst’

‘Ik heb daar toen veel over nagedacht natuurlijk, en toch besloten om het te doen. Ik kreeg toegang tot alle media en tv-zenders en ik kon me uitspreken tegen Poetin. Ik was absoluut vrij om te zeggen wat ik wilde. Ik had het over corruptie, repressie. En Ksenia heeft inderdaad connecties met het Kremlin, maar ze zat wel in de oppositie. Ze was bij alle protesten en ze sprak zich uit. En omdat ze als journalist veel over popsterren en acteurs schreef, kon ze ook een heel ander publiek bereiken dat normaal niet zo geïnteresseerd is in politiek. Ik heb er in ieder geval geen spijt van. Al waren die verkiezingen destijds natuurlijk wel illegaal, omdat er óók verkiezingen werden gehouden in bezet gebied, op de Krim.’

Ongewenste organisaties

Eerder was Sjevtsjenko al een paar keer gearresteerd vanwege haar werk, maar altijd weer snel op vrije voet gekomen. Alles veranderde, toen ze werd aangeklaagd omdat Open Russia ‘ongewenst’ werd verklaard. Met een wet uit 2015 werd buitenlandse steun aan kritische organisaties in Rusland stilgelegd. In diezelfde tijd werd ook de Foreign Agents Law uit 2012 steeds vaker ingezet, waarmee de activiteiten van organisaties en personen in Rusland werden gecriminaliseerd. Tal van Russische journalisten en activisten zijn inmiddels via deze wet tot ‘buitenlands agent’ verklaard.  

Sjevtsjenko was de eerste die werd aangeklaagd omdat ze voor een ongewenste organisatie werkte. ‘In de rechtszaal kwam ik erachter dat ze een verborgen camera in de airco van mijn slaapkamer hadden geplaatst. Ze hadden 24 uur per dag meegekeken… Terwijl ik lag te slapen, terwijl mijn kinderen in hun ondergoed stonden. Afschuwelijk!’

Tijdens de rechtsgang werd ze onder huisarrest geplaatst – twee jaar lang. Dat viel haar zwaar, vertelt ze, maar het was nog veel moeilijker voor haar kinderen. ‘Mijn kinderen moesten in één klap volwassen worden, vooral Vlada. Er moesten boodschappen gedaan worden, ik mocht het huis niet meer uit, ik kon niet meer werken.’

In februari 2021 kreeg ze uiteindelijk vier jaar voorwaardelijke celstraf opgelegd – later bijgesteld naar drie – wat betekende dat ze de straf niet hoefde uit te zitten. Kort daarna werd ze benaderd om mee te werken aan de documentaire Anastasia. ‘De geluidsman kwam later op bezoek, om opnames te maken voor de trailer van de film. Toen belde de regisseur, die zei: “Je moet weg! Je wordt gearresteerd zodra deze film uitkomt.” De geluidsman heeft ons toen naar Litouwen gebracht. Zonder te stoppen, hij is in één keer doorgereden.’

10 kilo brieven

Inmiddels woont Sjevtsjenko met haar moeder en kinderen in Vilnius. De Russische autoriteiten hebben haar op een lijst met gezochte personen plaatsten. Vanuit Litouwen zet ze haar activisme voort; ze organiseert demonstraties tegen de oorlog, politieke bijeenkomsten en ze steunt gevangen anti-oorlogsactivisten in Rusland.

Iedere woensdag schrijft ze samen met vrienden en dochter Vlada zo’n driehonderd brieven aan politiek gevangenen in Rusland, en aan Oekraïense krijgsgevangenen. Bedoeld om hoop te geven, maar de brieven die ze terugkrijgen zijn net zo goed hoopgevend. ‘Ze schrijven vaak: er gaan mensen dood door dit regime, dus het is geen tijd om bang te zijn, het is de tijd om groots te zijn. Als ik me weleens depressief voel, dan lees ik die brieven en dan heb ik weer inspiratie om door te gaan.’

Uit eigen ervaring weet ze hoe belangrijk het is om brieven te ontvangen als je vastzit. ‘Ik kreeg duizenden brieven tijdens mijn huisarrest, vooral vanuit het buitenland en via Amnesty. Zo’n 10 kilo aan brieven! De meeste kwamen uit Nederland. Uit verbazing en omdat ik toch aan huis gekluisterd was, ben ik toen Nederlands gaan leren. Kaas, dankjewel… Die brieven hebben me op de been gehouden. Als je steeds maar weer hoort dat je een crimineel bent, een gevaar voor het land, dan ga je dat op een gegeven moment bijna geloven. Maar als je die brieven leest, dan weet je dat het goed is waar je mee bezig bent.’

Angst opzijgezet

Nu ze in Vilnius woont voelt ze zich ‘elke dag schuldig’. ‘Omdat ik niet in Rusland ben, om op te staan tegen Poetin en de oorlog in Oekraïne… In die zin begrijp ik wel waarom Navalny terug naar Rusland is gegaan nadat hij was vergiftigd.’ 

Toen Sjevtsjenko werd gearresteerd, kreeg haar dochter Vlada een videobericht van hem. ‘Hij lachte bijna en had zoiets van: “Goed gedaan, je bent gearresteerd. Het betekent dat je gevaarlijk bent voor het regime. Gefeliciteerd!” Dat was belangrijk voor me, want iedereen keek destijds naar me alsof ik een slachtoffer was, alsof ze medelijden met me hadden. En dat wilde ik niet, want ik was geen slachtoffer. Ik wilde een vechter zijn. Toen zag ik die, en ik was zo verrast… En toen Navalny zelf gearresteerd werd, lachte hij het regime ook uit, recht in hun gezicht. Hij was een moedig man.’

‘Zodra ze voelen dat Poetin zwak is, steunen politieagenten meteen iemand anders ’

De dood van Navalny, die half februari overleed in het strafkamp waar hij vastzat, noemt ze ‘een gigantisch verlies’. ‘Het was alsof ik iemand uit mijn eigen familie was verloren. Hij was er altijd. Optimistisch, moedig, vader, strijder, politicus, mensenrechtenadvocaat.’

Sinds zijn dood hebben veel mensen in Rusland hun angst opzijgezet, zegt Sjevtjsenko. ‘Er wordt vaak gezegd dat er niet wordt gedemonstreerd in Rusland, maar dat is niet zo. Er ging afgelopen jaar geen dag voorbij dat er niet werd gedemonstreerd. Maar het wordt steeds moeilijker, omdat alle protesten in Rusland nu verboden zijn. Daardoor ontstaan er nieuwe vormen van protest, zoals het neerleggen van bloemen bij monumenten.’

Schuldgevoel

Nu Navalny dood is, is Vladimir Kara-Moerza een van de belangrijkste politieke gevangenen in Rusland. Hij is meerdere keren vergiftigd, net als Navalny waarschijnlijk door het Kremlin. In april vorig jaar werd hij veroordeeld tot 25 jaar strafkamp wegens landverraad, omdat hij zich uitsprak tegen het Kremlin en de oorlog in Oekraïne. Voor die tijd reisde Kara-Moerza, die ook de Britse nationaliteit heeft, vaak heen en weer tussen het Verenigd Koninkrijk, Rusland en de Verenigde Staten, waar zijn vrouw en drie kinderen wonen. 

Sjevtsjenko maakt zich grote zorgen om hem – Kara-Moerza is een goede vriend van haar. ‘Ik heb het er vaak met hem over gehad’, zegt ze. ‘Waarom ben je teruggegaan? Je wist dat je gearresteerd zou worden. Je hebt kinderen en die betekenen alles voor je. Maar hij vindt, net als Navalny, dat je in Rusland moet zijn als je tegen de oorlog en tegen Poetin bent. Zelf heb ik ervoor gekozen om wel weg te gaan, voor mijn kinderen. Dus leef ik met dat schuldgevoel.’

Navalny, Kara-Moerza, het zijn allemaal mannen. Op sociale media uit u zich vaak kritisch over de ‘te grote’ rol van mannen in de Russische oppositie. Wat is de rol van vrouwen en feminisme in de oppositie en het anti-oorlogsactivisme?
‘Vrouwen zijn essentieel. Het zijn met name vrouwen die de straat op gaan, die fondsen werven, die petities ondertekenen. Als we naar de Russische oppositie kijken, dan zien vrouwen zichzelf niet snel als politicus. Zij zijn activisten en de mannen zijn politici. Zelf probeer ik het te combineren. Ik zie mezelf als activist én politicus. Omdat ik veel met mensen in het veld werk; ik organiseer protesten, maar ik ontmoet ook politici op verschillende niveaus.’ 

Ze vervolgt: ‘Ik heb veel contact met de Belarussische oppositie en een van de oppositieleiders daar zei tegen me: “mannen hielden zich schuil achter onze rug tijdens de protesten in Belarus. Sorry, maar de mannen in Belarus zijn nou eenmaal zo…” Ik denk dat het in Rusland ongeveer hetzelfde is. Al geldt dat natuurlijk niet voor mannen zoals Navalny en Kara-Moerza.’

Het is tijd dat Russen volwassen worden, zoals Vlada en Misha, toen ik werd gearresteerd

Is de Belarussische oppositie een voorbeeld voor u?
‘Ja, hun leider is een vrouw. Ik probeer Russische vrouwelijke activisten ervan te overtuigen zichzelf ook als politicus te gaan zien. Ik wil dat iedereen begrijpt dat het feit dat je een vrouw bent, niet betekent dat je geen politicus kunt zijn. Het is zo vreemd: als je een vrouw bent in de 21e eeuw in de Russische politiek, dan ben je transparant. Je moet luider zijn dan mannen om opgemerkt te worden.’ 

Lees ook: Hoe Rusland de laatste onafhankelijke journalisten de mond snoert Analyse 28 juli 2021

Moet de verandering in Rusland vanuit de diaspora komen of vanuit het land zelf?
‘Natuurlijk vanuit het land zelf. Maar onze taak vanuit het buitenland is om samen te werken met degenen die zich in het land bevinden. We dachten allemaal dat Poetin niet in staat zou zijn de oorlog met Oekraïne te beginnen. Maar ergens diep van binnen wisten we: hij gaat het doen. En we dachten allemaal dat Poetin Navalny nooit zou vermoorden. Maar nogmaals, we hadden het kunnen weten. Ik denk dat de Russische samenleving een beetje onvolwassen is. Misschien niet eens een beetje… Het is tijd dat Russen volwassen worden, zoals Vlada en Misha, toen ik werd gearresteerd. Ze moeten begrijpen hoe gevaarlijk de vijand is.’ 

Wat moet er gebeuren voordat er een eind komt aan de oorlog in Oekraïne?
‘Mijn ex-man is militair, dus ik weet iets over hoe het werkt in het Russische leger. En ik heb in het verleden veel gesproken met de politie, ik weet dat ze niet allemaal loyaal zijn aan het regime van Poetin. Het zijn vaak normale mensen. Ze laten je foto’s van hun katten zien, ze helpen dieren, ze doneren geld, en ze doen alsof ze goed zijn. Zodra ze voelen dat Poetin zwak is, gaan ze meteen iemand anders steunen. Dus mijn hoop is, dat er ergens een scheur ontstaat.’ 

‘Ik denk dat het onze taak is om de politie en alle siloviki (‘sterke mannen’, Russische politici van de oude veiligheidsdiensten of militaire diensten, zoals de KGB, die aan de macht kwamen in de regeringsperioden van Boris Jeltsin en Vladimir Poetin, red.) ervan te overtuigen aan onze kant te staan. Dat is bijna onmogelijk, maar we moeten het proberen. Omdat dit regime gebaseerd is op siloviki. En zodra ze Poetin niet langer steunen, zal dat het einde van het regime betekenen. Natuurlijk ben ik over het algemeen een aardige vrouw, maar ik zou ook graag willen dat hij doodgaat. Ik bedoel Poetin, echt… Dat zal zeker iets veranderen.’ 

Maar dan komt er toch een andere sterke man aan de macht?
‘Alles is op dit moment beter dan Poetin. Als er maar verandering komt.’ 

Hoe ziet u de toekomst van Rusland voor u?
‘Pijnlijk… Ja, heel zwaar, want we moeten uiteindelijk betalen voor alles wat dit regime heeft gedaan. In Rusland zelf en in Oekraïne. Ik wil dat we verantwoordelijkheid nemen voor de oorlog. Elke keer als ik Oekraïners zie, zeg ik sorry, want dit regime zal nooit sorry zeggen. Het is onze taak om al het mogelijke te doen om het land te herstellen. En ik droom ervan dat Rusland democratisch en Europees wordt. Dus er is nog veel werk aan de winkel.’

Wat voor rol zou u voor uzelf zien in een democratisch Rusland? 
‘Misschien een zetel in het parlement… En ik zou graag iets met kinderen willen doen, omdat zij de grootste slachtoffers zijn. Allereerst sterven er kinderen in Oekraïne, en in Rusland worden kinderen onderdrukt op scholen. Er wordt ze verteld dat ze patriotten moeten zijn. Niemand geeft om hun gezondheid, ze zijn niet onafhankelijk… Ik zou graag een moeder willen zijn voor velen, niet alleen voor mijn eigen kinderen. In de Russische propaganda noemen ze mij soms “de moeder van Russische immigranten”. Dat is grappig, want voor mij is dat oké. Ik vind het wel een mooie titel.’

Een eerdere versie van dit artikel verscheen op 8 maart 2024.