De zoektocht naar haar Amazigh-roots begint voor Kenza Bessaoud (24) bij Mima, het koosnaampje voor haar oma. Op het comfortabele bankje in de tuin van café l’Agora, in La Marsa, een kustplaatsje nabij Tunis, beschrijft Bessaoud hoe zij zich de Mima van vroeger herinnert. Haar oma’s voorhoofd, wangen en kin waren versierd met getatoeëerde pijlen en andere symbolen uit de Amazigh-cultuur. Ze droeg dunne, maar zware zilveren armbanden en op haar kleurige traditionele jurken hingen opvallende, op lange kettingen lijkende mantelspelden.  

Mima leefde vroeger met haar ouders in een nomadenstam rond Tataouine, een stad in Zuid-Tunesië. Iets van die levensstijl bracht ze over op haar kleindochter. ‘Mima’s broer was een man van aanzien’, zegt Bessaoud. ‘Je moet je voorstellen: hij werkte voor een Bey (afstammeling van het koningshuis, red.). Hij kon lezen en schrijven en was als enige naar de Koranschool geweest. Zijn ideeën over de islam waren daardoor “anders”. Strikter.’

Mima’s tattoo viel niemand op, tot haar broer opeens als een razende tekeerging. De tattoo was verboden volgens de islam

Op een dag, Bessaouds oma was 15, kwam ze thuis met een nieuwe tattoo. ‘Een vorm van traditie. De tatoeages symboliseerden emoties, de kracht van het leven, en dienden als bescherming tegen de natuur. Bij terugkomst viel het niemand op, tot haar broer opeens als een razende tekeerging. De tattoo was “haram”, zei hij. En de rest van de familie koos ineens partij tegen Mima.’ 

‘Al dat gepraat over identiteitsgedoe was toen nog niet in de mode’, verduidelijkt Bessaoud. ‘Oma sprak nooit over zichzelf als “Amazigh”. Amazigh waren voor haar mensen die thuis Shilha spraken (een van de zeven Amazigh-talen, red.). Zijzelf sprak alleen Shilha met de buren.’ Amazigh-talen worden in Tunesië niet officieel als nationale taal erkend, in tegenstelling tot in landen als Marokko (sinds 2011) en Algerije (2016).

Regionale identiteitscrisis

Bessaoud zoekt, net als veel andere jonge Tunesiërs, uit wat haar identiteit te maken heeft met die van de Amazigh. Haar oma woont nu in de hoofdstad Tunis en de tatoeages op haar gezicht zijn vaal en flets  geworden. Toen Bessaoud onlangs opperde dat ze eraan dacht om een ‘minuscuul Amazigh-symbool’ te laten tatoeëren op haar pols, hoorde ze Mima afkeurend zeggen: ‘Dat is haram.’ De tattoo kwam er niet, maar Bessaoud gaf zich kortgeleden wel op voor een cursus Shilha. Zo voert haar generatie een geweldloze strijd waar hun grootmoeders en -vaders de wapens niet voor hadden. Ze ergeren zich aan het gebrek aan kennis van de taal, gedichten, gewoontes, levenswijze en architectuur van de Amazigh, en doen er wat aan.  

Er zat altijd al iets rebels in rapper Marou César, maar pas na de revolutie kon hij zijn mening kwijt

Dat er zo’n kennisgebrek is, komt doordat de autoriteiten geen reden zien voor Tunesiërs om iets van die Amazigh-cultuur te weten te komen. Bessaoud windt zich erover op: hoezo leren ze op school dat Tunesië een ‘Arabisch moslimland’ is? Van oorsprong was hun gebied Arabisch noch moslim!  

Vanaf ongeveer de achtste eeuw na Christus raakten de Amazigh in de verdrukking. Eerst door islamitische Arabieren uit het Arabisch schiereiland. Daarna, achtereenvolgens, door Ottomaanse en Franse kolonisten en, na de onafhankelijkheid van Frankrijk, door Arabisch-nationalistische dictaturen.  

Toen jongeren als Bessaoud na de Jasmijnrevolutie van 2010 begonnen te puberen, op zoek naar grenzen en identiteit, zocht heel de regio mee. ‘Mijn generatie zit midden in een identiteitscrisis’, analyseert Bessaoud. ‘Wij twijfelen over de richting die het land in moet slaan: meer West-Europees of toch de Arabische kant op? De Amazigh-identiteit biedt een derde optie.’ 

‘Seksisme en vrouwenhaat leerden we van de Arabieren. Maar bij de Amazigh draait het juist om vrouwen’

Boodschap voor het publiek

De moeder en grootmoeder van rapper Marou César, de artiestennaam van Marouan Mellouah (33), zijn beiden enkele jaren geleden overleden. Maar ze leven in Mellouah voort, vertelt hij in een mix van Arabisch en Frans. ‘Mijn oma was een sterke vrouw. Ze verhuisde als jonge weduwe vanuit het noorden naar een volkswijk in Tunis. Toch bleef ze altijd in de traditionele klederdracht lopen.’ 

Achter Mellouah, in het hippie-achtige Green Café vlak bij Tunis, hangt de vlag van de Amazigh. Met blauw, groen, geel en de rode, Berberse letter Z die het ‘vrije volk’ symboliseert. Een vriend van Mellouah is de eigenaar van het café. ‘Voor elk optreden vraag ik of de bezoekers zich bewust zijn van onze identiteit’, legt de rapper uit. Ik heb een boodschap, voor sommigen een bittere waarheid: wij zijn Amazigh. De Arabieren hebben ons land eeuwen geleden gekoloniseerd. En de Tunesische staat falsificeert onze geschiedenis.’ 

Er zat altijd al iets rebels in Mellouah, maar pas na de revolutie kon hij zijn mening kwijt. ‘Ik ging gebruikmaken van de vrijheid van meningsuiting. Sprak me uit tegen de nieuwe grondwet, waarin gewoon weer keihard staat dat Tunesië een “Arabisch moslimland” is! En ik maakte mij boos over het oprukkend salafisme. De Amazigh-islam van mijn ouders en grootouders is menselijker. Zachter.’ Na zijn doorbraak in 2014 met het nummer ‘Wij bestaan’, besloot Mellouah het Tunesische volkslied te vertalen in het Amazigh – zoals hij het Shilha noemt. ‘Mijn nummers zijn nu deels in het Amazigh en deels in het Arabisch.’ 

‘Maar’, benadrukt Mellouah, ‘wat ik nog belangrijker vind dan de taal: de positie van vrouwen. Seksisme en vrouwenhaat leerden we van de Arabieren. Bij de Amazigh draait het om vrouwen. Kennis wordt doorgegeven door oma’s en moeders.’ 

Handje van Fatima 

Ali Ben Talouba (37) kreeg de kunst van het maken van traditionele sieraden overgedragen van zijn moeder en grootmoeder, vertelt hij in zijn piepkleine juwelierszaakje, net buiten het centrum van Tunis: ‘Ik begon met het namaken van hun sieraden. Zij legden mij de symbolische betekenissen uit. De eerste sieraden maakte ik voor mijn zussen, later breidde ik uit naar particulieren.’ 

De laden onder de toonbank puilen uit van kleine en grote sieraden. Ali pakt een zware, vergulde khella, een uit zilver gesmede doekspeld. ‘Vrouwen geven de sieraden van generatie op generatie door, moeders denken lang van tevoren na over wie wat krijgt.’ Vaak werkt Ben Talouba maanden aan één bestelling. Achter elke armband, ketting of khella zit een verhaal. ‘Kijk, daar hangt een vogel’, wijst hij naar een ketting. ‘Een zwaluw, regenbrengers volgens de Amazigh. Mijn lievelingssymbool.’ 

De zwaluw als zinnebeeld van geluk is door de jaren heen de Arabische cultuur in gesijpeld. Net als veel andere Amazigh-symbolen, zoals het handje van Fatima, in het volksgeloof een beschermend amulet. ‘En veel woorden in de Arabische taal, maaltijden in de Arabische keuken’, somt Ben Talouba op. Mensen weten het alleen niet. ‘Waarom herdenken we wel Arabische verzetsstrijders en niet de Amazigh die vooropliepen in de opstanden tegen Frankrijk en de dictaturen?’ Ben Talouba zegt weinig te merken van de herleefde interesse in de Amazigh-cultuur. ‘Materialen worden duurder, dat moet ik doorberekenen. Mensen kunnen het zich niet permitteren om veel geld uit te geven. En er is zoveel nep te krijgen. Arabische juweliers hebben onze symbolen en ambachtelijke manier van werken overgenomen. Velen zien het verschil niet meer.’

Maar zich aanpassen, met een andere manier van werken? ‘Het idee! Dit is mijn identiteit. Ik wil dat het behouden blijft. Ik werk samen met mensen aan wie ik het vak kan overdragen en met een universiteit om de symbolen en werkwijzen te catalogiseren. En met mijn dochter van 6 spreek ik Amazigh.’ ⓿