Update: Op 20 maart 2021 is Nawal el-Saadawi overleden, op 89-jarige leeftijd.

De sfeer is vol verwachting. Overal klinkt opgetogen geroezemoes in het Arabisch‚ Engels en Nederlands. De zaal van het Amsterdamse debatcentrum De Balie is tot de nok toe gevuld met vrouwen‚ en hooguit dertig mannen. Zodra de grande dame met het spierwitte haar in de deuropening verschijnt‚ barst het applaus los. De voorste rijen rijzen op voor een staande ovatie.

Nawal el-Saadawi‚ 83 jaar‚ maakt een entree als een popster. Lachend gooit ze haar armen omhoog en zwaait ze naar het publiek. Als ze aan de ovalen gesprekstafel heeft plaatsgenomen‚ gaat nog eenmaal strijdlustig haar vuist omhoog. Haar vrolijke ogen schitteren. ‘Een levende legende’‚ zo introduceert de moderator de Egyptische arts‚ psychiater‚ voorvechtster van vrouwenrechten en gelauwerd schrijfster met zo’n vijftig werken op haar naam.

Interactie

Ondanks die status gaat ze opvallend eenvoudig gekleed. Geen glamour of design‚ maar sportschoenen‚ een lange groene rok‚ een wit overhemd dat ze tot het bovenste knoopje dicht heeft‚ met daaroverheen een felroze sjaal en een lang zwart vest. Als de gespreksleider zegt dat ze met het oog op haar leeftijd erop zal letten dat het optreden niet langer dan anderhalf uur duurt‚ lacht El-Saadawi: ‘We kunnen wel wat langer doorgaan.’ Ze geniet zichtbaar van de interactie met haar publiek.

We worden creatief en slim geboren‚ maar worden dom gemaakt door slecht onderwijs en religie

De activiste is in Nederland voor de wereldpremière van de documentaire over haar leven The Free Voice of Egypt op het Movies that Matter Festival in Den Haag. In De Balie houdt ze in diezelfde week de Vrijheidslezing‚ in de vorm van een gesprek met moderator en publiek.

Nawal el-Saadawi werd in 1931 geboren in het arme Egyptische dorpje Kafr Tahla. ‘Ik voelde dat mijn familie me niet wilde’‚ vertelt ze haar toehoorders. ‘Ze lachten niet toen ik geboren werd. De vroedvrouw liet me tijdens het wassen zelfs bijna verdrinken‚ vanuit het idee dat als ik zou verdrinken het de wil van God zou zijn.’ Maar de kleine Nawal was vol levenslust en had een rebelse geest. Ze had die niet van een vreemde.

Brood met zout

‘Ik was vijf jaar toen mijn grootmoeder‚ die analfabeet was‚ het opnam tegen de burgemeester van het dorp’‚ vertelt ze. De dorpelingen‚ die zo arm waren dat ze alleen brood met zout aten‚ moesten hun katoen afstaan aan de Egyptische koning Farouk‚ die de oogst naar Manchester liet verschepen voor de Britse monarch. ‘Op een dag stapte mijn grootmoeder – blootvoets – op de burgemeester af. Met de dorpelingen achter haar aan. “God zal je straffen”‚ zei ze tegen hem‚ “want u bent oneerlijk door zoveel van ons af te pakken.”’ Haar vader had in 1919 nog deelgenomen aan de revolutionaire opstand tegen de Britse koloniale bezetting van Egypte.

Ik voelde de onrechtvaardigheid van God en schreef hem een brief. Ik vroeg hem waarom hij de voorkeur gaf aan mijn broer‚ puur omdat hij een jongen was

Vanaf het prilste begin zou het leven van Nawal el-Saadawi in het teken staan van verzet tegen onderdrukking door familie‚ religie‚ cultuur‚ samenleving‚ kolonialisme en imperialisme. ‘We worden creatief en slim geboren‚ maar worden dom gemaakt door slecht onderwijs en religie.’ Op haar zevende besefte ze dat ze als meisje minder rechten had dan haar broer. ‘Ik voelde de onrechtvaardigheid van God en schreef hem een brief. Ik vroeg hem waarom hij de voorkeur gaf aan mijn broer‚ puur omdat hij een jongen was. Ik kreeg echter geen antwoord’‚ glimlacht ze. ‘Ik had ook geen adres van God.’

Ze zegt het in De Balie niet met zoveel woorden‚ maar net als veel andere Egyptische meisjes werd ook El-Saadawi besneden. In haar autobiografie Een dochter van Isis beschrijft ze het misdrijf door de vroedvrouw‚ die beweert dat God het zo wilde. Tegen haar toehoorders zegt ze: ‘Ik was bang voor God. Mensen bedoelen het positief als ze zeggen “godvrezend” te zijn. Maar hoe kan God angst aanjagen en tegelijk liefhebben? Dat is een contradictie in het geloof.’

Pen en toiletpapier

Ze verzette zich tegen haar uithuwelijking: ze had moeten trouwen met een neef‚ maar elke keer als haar aanstaande schoonmoeder op bezoek kwam‚ ging El-Saadawi‚ in haar eigen woorden‚ ‘als een valse hond’ tekeer tegen de vrouw. De families gaven het op. Haar vader stemde in met haar keuze medicijnen te gaan studeren‚ waardoor die vurige wens in 1948 in vervulling kon gaan. Als afgestudeerd arts kwam ze terug naar haar dorp om patiënten te behandelen en zag ze hoezeer vrouwen werden mishandeld. Toen ze zich daartegen verzette‚ beschuldigde de minister van Binnenlandse Zaken haar ervan geen respect te tonen voor de waarden van de samenleving en vrouwen op te hitsen om zich te verzetten tegen de islam. Hij deed dat in een notitie die haar haar hele carrière zou blijven achtervolgen.

Waardevolle periode

In 1966 werd El-Saadawi directeur-generaal medisch onderwijs bij het ministerie van Gezondheidszorg. Enkele jaren later werd ze ontslagen toen ze haar boek Vrouwen en Seks publiceerde‚ waarin ze onder andere kritiek uitte op vrouwenbesnijdenis. Haar politiek activisme‚ zoals haar pleidooi voor democratisering van Egypte‚ leidde in 1981 zelfs tot haar arrestatie. Ze werd aangeklaagd voor misdrijven tegen de staat. ‘Het is een van de meest waardevolle periodes in mijn leven geweest’‚ zegt ze over de drie maanden die ze in de vrouwengevangenis doorbracht. ‘Ik kan het iedereen aanraden. Het is de donkere zijde van de maan. De gevangenis is een microkosmos van de samenleving.’

In de vrouwengevangenis zeiden ze dat ik met pen en papier gevaarlijker was dan met een geweer

El-Saadawi zat vast met politieke gevangenen‚ prostituees en moordenaressen. ‘Van alle gevangenen had ik het meeste respect voor de moordenaressen’‚ zegt El-Saadawi provocerend. ‘Zij verdedigen hun kinderen.’ Een medegevangene had gezien hoe haar 9-jarige dochter door haar echtgenoot werd verkracht. ‘Ze pakte een bijl‚ hakte hem in stukken‚ deed die in een zak en kieperde het zaakje in de Nijl.’

In de gevangenis kreeg El-Saadawi geen schrijfgerei. ‘De bewaker zei dat ik met pen en papier gevaarlijker was dan met een geweer. Die avond besloot ik een pen te bemachtigen.’ Van een medegevangene kreeg ze een oogpotlood en toiletpapier om op te schrijven. ‘Zij redde mijn leven. Als ik drie maanden niet had geschreven‚ zou ik gek zijn geworden. Schrijven is als ademen. Als ik niet schrijf‚ dan stik ik en sterf ik.’

Geen goede vrouw

El-Saadawi betaalde een hoge prijs voor haar strijd. Na doodsbedreigingen door fundamentalisten‚ ontvluchtte ze in de jaren negentig Egypte en woonde ze lange tijd in de VS. Voor miljoenen lezeressen werd ze een voorbeeld‚ ook al was haar werk in Egypte zelf verboden. ‘Mijn tegenstanders ruïneerden mijn reputatie in de Arabische wereld door te zeggen dat ik geen goede vrouw ben. Vooruit’‚ zegt ze met een kwinkslag‚ ‘het klopt dat ik geen goede echtgenote ben‚ want ik ben drie keer gescheiden. Maar verder ben ik zo slecht nog niet. Ik ben in ieder geval een heel goede moeder.’

Haar zoon werd filmmaker en ook zijn werk werd verboden. Haar dochter is dichteres en leidde een campagne om rechteloze kinderen zonder vader de naam van de moeder te laten dragen. Ze werd voor haar protest aangeklaagd‚ maar won de zaak: er kwam nieuwe wetgeving die de positie verbeterde voor drie miljoen kinderen.

Soepele gewrichten

Met haar vrije geest heeft de eigenzinnige activiste vaak voor controverses gezorgd die haar tegelijkertijd een voorbeeld voor velen maakten. Aanstekelijk zijn de scènes in The Free Voice of Egypt van haar bezoek aan haar geboortedorp‚ waar eindelijk een bibliotheekje is gekomen zodat meisjes boeken en tijdschriften kunnen gaan lezen. Als de schrijfster ontdekt dat geen van haar boeken op de planken staat‚ protesteert ze bij de leiding‚ die zich in alle bochten wringt om het goed te praten.

Innemend zijn de filmbeelden van El-Saadawi waarop ze in een lichtblauw joggingpak snelwandelt op de boulevard langs de Nijl en met haar armen zwaait om haar gewrichten soepel te houden. De kijker krijgt een idee van haar leven als schrijfster als ze wordt gefilmd in haar slaapkamer waar ze in opperste concentratie werkt op haar laptop – fles wijn op tafel – en opgaat in de wereld van woorden. De regisseur heeft haar politieke opvattingen‚ die ook bij aanhangers voor opgetrokken wenkbrauwen zorgen‚ echter bewust buiten de film gelaten‚ waardoor het een wat braaf portret is geworden.

Mijn boeken waren tot de revolutie verboden‚ nu kun je ze overal krijgen

In De Balie gaat het gesprek wel over haar controversiële meningen als een jonge Palestijnse haar vraagt waarom ze generaal Al-Sisi steunt‚ de huidige Egyptische president wiens regering grove mensenrechtenschendingen begaat. Journalisten en bloggers worden in Egypte in de gevangenis gegooid. Leden van de fundamentalistische Moslimbroederschap‚ die van 2012 tot 2013 het land regeerde‚ worden massaal vervolgd. De afgelopen jaren zijn zo’n 40 duizend mensen gearresteerd‚ van wie ongeveer driekwart moslimfundamentalisten zouden zijn. In 2014 kregen ruim 509 verdachten de doodstraf opgelegd.

Maar El-Saadawi‚ die vaak door Moslimbroeders is bedreigd en bij een bezoek aan haar dorp met stokken achterna werd gezeten‚ bedekt dat alles met de mantel der liefde‚ wat in de zaal de nodige opzien baart. ‘Velen vergissen zich. Al-Sisi is niet de vijand’‚ zegt ze. ‘Hij helpt ons tegen de Moslimbroeders die zoveel mensen hebben vermoord.’ Ze vervolgt: ‘Mijn boeken waren tot de revolutie verboden‚ nu kun je ze overal krijgen. Maar in de Egyptische krant Al Ahram bekritiseer ik deze regering ook‚ als ze zich vergist door jonge revolutionairen in de gevangenis te gooien.’

Godin van de wijsheid

El-Saadawi is ervan overtuigd dat de VS en Israël als ‘neokoloniale machten’ erop uit zijn het Egyptische leger te breken. Ze gaat daarbij voorbij aan de jarenlange steun van de VS voor het regime-Mubarak en nu ook weer voor het Al-Sisi-bewind. El-Saadawi: ‘Ze hebben het leger van Irak en Libië al gebroken. Maar dat zal ze niet lukken in Egypte. Westerse mensenrechtenactivisten vinden dat ik tegen het Egyptische leger moet zijn‚ maar ik steun ons leger.’

Hoe zit het dan met ISIS? ‘Zeg niet Isis‚ want dat is de naam van de godin van de wijsheid uit het oude Egypte’‚ antwoordt El-Saadawi. Volgens haar zijn IS‚ Al Qaida‚ de Moslimbroeders en Boko Haram instrumenten van de VS om landen te destabiliseren en onder de duim te houden. ‘We leven in een jungle’‚ vervolgt ze. ‘Er is overal onrecht. De wereldmachten gebruiken religie om mensen te verdelen‚ te onderdrukken en te zorgen dat de armen gelukkig met hun situatie zijn omdat deze door God zou zijn gewild.’ Toch noemt El-Saadawi zich een optimist. ‘Vele regimes hebben me willen doen wanhopen. Maar ik verzet me tegen wanhoop en spijt. Ik ben hoopvol. De geschiedenis gaat twee stappen vooruit en één stap terug.’

Na haar optredens komen vele toehoorders in bewondering op haar af‚ maar klinken ook afkeurende reacties. ‘Ik snap niet dat Amnesty deze vrouw uitnodigt’‚ zegt een bezoekster‚ verwijzend naar Amnesty’s rol als medesponsor van de Vrijheidslezingen.

Halverwege het Movies that Matter Festival zal El-Saadawi hemel en aarde bewegen en interviewafspraken afzeggen‚ opdat ze eerder dan gepland weg kan. Ze wil naar Tunesië. Is dat wellicht om haar Tunesische vrienden te steunen vanwege de recente aanslag door fundamentalisten op toeristen en Tunesiërs? Ze reageert verbaasd op de vraag. ‘Nee’‚ antwoordt ze‚ ‘ik ga voor de boekenbeurs.’