Tientallen checkpoints, agressieve ondervragingen, zorgen over of briefgeld uit het zuiden je zal verraden in het noorden. De veertien uur durende reis van de zuidelijke Jemenitische stad Aden naar de noordelijke hoofdstad Sana’a was bloedstollend en uitputtend voor de Jemenitische Afrah Nasser, journalist, onderzoeker en mensenrechtenverdediger.  

Hoe getraumatiseerd Jemen is na jaren van vernietigend conflict, zag Nasser (38) vorig jaar met eigen ogen. Tijdens de twee maanden durende wapenstilstand tussen Houthi-rebellen en de internationaal erkende regering in Jemen, in april 2022, zag ze kans om na elf jaar in Zweedse ballingschap weer even terug te keren naar haar familie in Sana’a.  

Het weerzien met haar familie beschrijft Nasser als mooi maar ook verdrietig. ‘Natuurlijk ben ik door de jaren heen op de hoogte gehouden van wat er ongeveer speelde. Maar het was een aaneenschakeling van verdrietige berichten over wie er was overleden, wie zijn baan had verloren, wie was verhuisd omdat ze de huur niet meer konden betalen. Het is schokkend om de enorme armoede met eigen ogen te zien. Mijn nicht vertelde dat ze geen geld meer hebben voor elektriciteit. Producten als vlees kunnen ze dus niet eens in de koelkast bewaren.’ 

Verschillende landen

Bij aankomst kwam ze terecht ‘in zoveel verschillende landen’. ‘Het conflict heeft Jemen compleet gefragmenteerd. Elke regio heeft eigen regels. Het is disfunctioneel en extreem verdeeld’, aldus Nasser. Jemen wordt tegenwoordig in het zuiden deels gecontroleerd door de separatistische Southern Transitional Council en de internationaal erkende centrale regering van het land. Houthi’s hebben het in een groot deel van het noorden voor het zeggen – hoewel er nog veel meer coalities en groeperingen meespelen in dit complexe conflict. 

Het is de tragische realiteit van een land dat al bijna negen jaar verscheurd wordt door burgeroorlog. ‘Die verdeling tussen het noorden en het zuiden van het land knoeit zo met je hoofd, het voelt alsof beide kanten aan je trekken.’ Je verstand kan er moeilijk bij dat je thuisland niet meer één land is, wil ze maar zeggen. 

Vergeten oorlog

Nasser – tegenwoordig werkzaam bij het Arab Centre, een denktank in Washington D.C., – vertelt in een café in het Italiaanse Perugia, waar ze een conferentie bezocht, over de oorlog in Jemen. Ze is blij te kunnen praten over het land waar ze is geboren en getogen, maar ook kritisch over hoe de aandacht voor de ‘vergeten oorlog’ altijd maar van korte duur is. Of, in dit geval, ‘als er iets op het internationale toneel gebeurt’.  

Er waren de laatste tijd inderdaad een paar potentieel grote verschuivingen in het Midden-Oosten. Iran en Saoedi-Arabië – elkaars opponenten in het Jemenitische conflict – kondigden in maart aan de diplomatieke banden te gaan herstellen na het tekenen van een door China bemiddeld akkoord. Ook lijken steeds meer landen bereid te zijn de banden te verbeteren met de Syrische president Bashar al-Assad, bondgenoot van Iran en andere sjiitische groepen in de regio zoals Hezbollah in Libanon en de Houthi’s in Jemen.  

Daarbij vinden er in Jemen zelf gesprekken plaats tussen Saoedi-Arabië en de Houthi’s, om tot een staakt het vuren te komen. Die gesprekken resulteerden er onder meer in dat in juni een groep Jemenieten, waaronder een Houthi-delegatie, voor het eerst sinds 2015 naar Saoedi-Arabië afreisde om de hadj (de pelgrimstocht naar Mekka) af te leggen.  

Twitter en een blog

Zelf woont Nasser al twaalf jaar niet meer in Jemen. Voor haar begonnen de problemen namelijk al drie jaar voor de burgeroorlog uitbrak, toen in 2011 daar en in andere Midden-Oosterse landen de anti-regeringsprotesten begonnen. In Jemen mondde de situatie uit tot snelkookpan voor conflicten die al langer in het land broeiden, zoals de dreiging van Al-Qaida en verschillende separatistische en opstandige groepen tegen de regering. 

Al van kleins af aan wist Nasser dat ze schrijvend journalist wilde worden. Die droom maakt ze werkelijkheid: begin 2011 kan ze gaan werken bij de Engelstalige krant Yemen Observer. Kritisch op het regime en schrijvend over onrecht, wordt het voor Nasser steeds moeilijker om stukken gepubliceerd te krijgen. ‘De krant stond aan de zijde van de toenmalig president Ali Abdullah Saleh, en ik kreeg problemen met de hoofdredacteur.’ 

Dan bedenkt Nasser dat ze nog een blog heeft dat al een tijd inactief is. Die blaast ze nieuw leven in voor haar eigen artikelen. ‘Ook gebruikte ik Twitter om te vertellen wat er in het land gebeurde. Die berichten werden veel gelezen en gedeeld omdat er in die tijd weinig mensen waren in Jemen die Twitter gebruikten om hierover te rapporteren.’ 

Haatberichten

Maar met het schrijven komen ook de dreigementen. ‘Vrijwel meteen ontving ik haatberichten, vooral van aanhangers van Ali Abdullah Saleh, inclusief doodsbedreigingen. Van een van die berichten schrok ik in het bijzonder, dat luidde namelijk dat “mijn zus en moeder de prijs zouden betalen van mijn roekeloosheid”.’  

Nassers moeder krijgt lucht van de bedreigingen en probeert haar het schrijven te verbieden. ‘Ze wilde echt niet dat ik als journalist zou blijven werken. Terwijl ik buiten demonstreerde tegen de dictatuur, vocht ik binnenshuis ook een strijd met haar uit’, vertelt Nasser. 

Vrouwen mogen van de Houthi’s niet alleen reizen. Dus doet haar neef zich voor als haar man 

Later dat jaar verblijft ze gedurende twee weken in Zweden voor een journalistieke workshop waar ze een beurs voor heeft gewonnen. Terwijl ze in Europa zit, escaleert de situatie ruim 5 duizend kilometer verderop snel. Een revolutie breekt uit, vele duizenden Jemenieten eisen het vertrek van de zittende president of houden juist pro-regeringsdemonstraties. Het geweld neemt toe, en Nasser weet dan al dat terugkeren naar Jemen veel risico’s met zich meebrengt. 

Nooit meer schrijven

Ze belt haar moeder op om te vragen wat ze moet doen: asiel aanvragen in Europa of teruggaan? ‘Mijn moeder zei: “Je kunt naar huis komen, maar dan zul je nooit meer schrijven.” Dat is moeilijk om te horen, maar ze was natuurlijk ongelooflijk bang. De situatie deed haar terugdenken aan de burgeroorlog in Ethiopië, waar we vandaan komen. Studiegenoten van haar zijn destijds ontvoerd en verdwenen, dus mijn moeder zei: “Blijf weg van die politiek activisten, we zullen je niet kunnen komen ophalen uit de gevangenis.”’ 

‘In wat mijn moeder zei hoorde ik eigenlijk al die Ethiopiërs van toen praten. En ik zag in wat voor cyclus we leven, van de ene burgeroorlog naar de andere. Zij vluchtte naar Jemen voor het geweld in Ethiopië, en ik zou vanwege de dreiging in Jemen in Zweden blijven.’ 

Nasser vraagt politiek asiel aan en schrijft voortaan in ballingschap over haar thuisland. Het wordt dan al steeds moeilijker om naar Jemen te reizen, en vooral nadat een door Saoedi-Arabië geleide coalitie vanaf eind 2014 grootschalige bombardementen uitvoert tegen Houthi-rebellen, is het land nog nauwelijks begaanbaar. Ze groeit uit tot een prominente stem in de vaak magere verslaggeving over het land en schrijft over de gewelddadigheden van de machten in het land, mensenrechtenschendingen, martelingen, en de verslechterende positie van vrouwen. Haar werk verschijnt onder meer bij de BBC, Al Jazeera, CNN en Middle East Eye. 

Gebrekkig internet

Verslaggeving vanuit Jemen is al jaren vrijwel onmogelijk vanwege de repressie van (Jemenitische) journalisten en de vaak gebrekkige internettoegang. Dat maakt het moeilijk om informatie over de situatie op de grond te verkrijgen. Gevolg is dat mensenrechtenschendingen en oorlogsmisdaden maar weinig zijn vastgelegd, aldus Nasser, die hier zelf onderzoek naar deed tijdens haar werk voor Human Rights Watch van 2019 tot 2022. 

Dat Nasser van buiten Jemen over het land kan blijven schrijven, komt doordat ze er al als journalist had gewerkt en het land zo goed kent, vertelt ze. ‘Ik had al contacten, dat maakte veel uit.’ Bovendien nam het internetgebruik in het land na haar vertrek snel toe, waardoor geleidelijk aan communicatiemiddelen ook daar begonnen te floreren. ‘Daar maakte ik gebruik van, door bijvoorbeeld veel op sociale media te kijken waarover wordt gepraat.’  

Terug naar Jemen

Omdat het vliegveld van Sana’a in april 2022 nog gesloten is, moet Nasser vliegen op het zuidelijke Aden. De stad oogt ondanks de langdurige oorlog nog relatief rustig en verwelkomend. Dat zal echter gauw veranderen.  

Vrouwen mogen van de Houthi’s alleen reizen met een mannelijke begeleider. Daarom haalt Nassers neef haar op, en doen ze alsof ze getrouwd zijn om lastige vragen te voorkomen. Ook hopen ze enigszins te kunnen verbergen dat ze oorspronkelijk uit het noorden komen om niet in de problemen te komen bij de zuidelijke autoriteiten. 

Bovendien is er een kans dat Nasser zelf op een of andere lijst staat, gezocht wordt of gewoonweg niet welkom is in het land. ‘Het is vreselijk onvoorspelbaar en er is een compleet gebrek aan rechtsorde. Iedereen loopt het risico om ontvoerd te worden. Het overkomt zelfs medewerkers van de Verenigde Naties of van de Amerikaanse ambassade. En zij hebben dan nog een organisatie achter zich. Om naar Jemen te gaan moet je liefde voor het land het echt winnen van je angsten.’ 

De belangrijkste vraag 

Het land is grotendeels verwoest, de oorlog heeft al meer dan 100 duizend mensen het leven gekost. Volgens de Verenigde Naties hebben ruim 23 miljoen mensen humanitaire hulp nodig en zijn er zeker 17 miljoen in acute voedselnood. Vooral in het noorden is Jemen verworden tot een republiek van angst, zoals Nasser in een verslag voor Al Jazeera eind vorig jaar schreef. De inlichtingendiensten zijn daar overal, een verkeerde stap kan leiden tot arrestatie en marteling. ‘Dit is zo’n gekweld land’, zegt ze. ‘In elke straat zie je mensen bedelen, ook vrouwen en kinderen. En dan hebben we het nog niet eens over het leed van migranten, van wie er veel uit Ethiopië de oorlog in Tigray zijn ontvlucht. Zij weten vaak niet eens van de oorlog in Jemen.’ 

Het is aanlokkelijk, zegt Nasser, om een mogelijk vredesakkoord te zien in de recente gesprekken tussen Saoedi-Arabië en de Houthi’s. ‘Maar het is simplistisch om te denken dat een akkoord tussen Saoedi-Arabië en de Houthi’s alléén, een duurzame vrede oplevert.’ 

Veel andere facties en partijen, zoals de internationaal erkende regering in Aden of de separatistische Southern Transitional Council in het zuiden, zijn namelijk niet betrokken bij de gesprekken. En dat zou kunnen leiden tot nieuw geweld, denkt Nasser.  

Hoewel er inmiddels veel landen en organisaties zijn die zich in het conflict mengen, vreest Nasser dat de belangrijkste vraag over het hoofd wordt gezien. ‘Het gaat er uiteindelijk om: gaan Jemenieten elkáár ook de hand schudden?’